Μονομελές Εφετείο Πειραιώς

Αριθ. 646/2023

Δικαστής: Ι. Αποστολόπουλος, Πρόεδρος Εφετών

Δικηγόροι: Γ. Κουφόπουλος, Μ. Κευγά

Συκοφαντική δυσφήμιση υποψηφίου Δημάρχου μέσω έγχαρτης και ηλεκτρονικής εφημερίδας λόγω μη ελέγχου της αναλήθειας των ειδήσεων. Δημοσιοποίηση ανώνυμης επιστολής προπαραμονή δεύτερου γύρου δημοτικών εκλογών, η οποία συνέδεε υποψήφιο δήμαρχο με ακροδεξιά παράταξη, παρά τις αντίθετες δημόσιες δηλώσεις του ίδιου. Παραδεκτή η αγωγή διότι δεν τηρήθηκε ο προβλεπόμενος τύπος γνωστοποίησης εξωδίκου κατά την § 5 άρθρου μόνου ν. 1178/1982. Αναλογική εφαρμογή του νόμου αυτού και στις ηλεκτρονικές εφημερίδες (Άρθρα 367 § 1 ΠΚ, άρθρου μόνου ν. 1178/1982).

Οι κρινόμενες αντίθετες εφέσεις κατά της με αριθ. …/2021 οριστικής απόφασης του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πειραιώς, που εκδόθηκε αντιμωλία κατά την ειδική διαδικασία των περιουσιακών διαφορών, ασκήθηκαν νομότυπα και εμπρόθεσμα. 

Ο ενάγων δήμαρχος A., ήδη εκκαλών της υπό στοιχ. Α έφεσης και εφεσίβλητος της υπό στοιχ. Β έφεσης, με τη με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/ …/…/2019 αγωγή την οποία άσκησε ενώπιον του Μονομελούς Πρωτοδικείου Πειραιά, εξέθεσε ότι οι εναγόμενοι, ήδη εφεσίβλητοι της υπό στοιχ. Α έφεσης και εκκαλούντες της υπό στοιχ. Β έφεσης, εκ των οποίων ο πρώτος είναι Διευθυντής της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Π», ο δεύτερος Διευθυντής σύνταξης αυτής, η δε τρίτη ιδιοκτήτρια της εν λόγω εφημερίδας, προσέβαλαν παράνομα και υπαίτια την προσωπικότητά του με αδικοπρακτική συμπεριφορά συνιστάμενη στην εκ μέρους των εναγομένων, σε βάρος του τέλεση της αξιόποινης πράξης της συκοφαντικής δυσφήμησης δια της δημοσίευσης στο φύλλο της 1ης.6.2019 του ειδικώς εκτιθέμενου στην αγωγή, δημοσιεύματος άγνωστου συντάκτη. Συγκεκριμένα, ότι το εν λόγω δημοσίευμα εμπεριείχε ψευδείς- εις γνώση των εναγομένων- σε βάρος του ισχυρισμούς αναφορικά με τις πολιτικές του πεποιθήσεις, καθότι επικεφαλής του συνδυασμού «Α. A» κατά τη διεξαγωγή των επαναληπτικών Δημοτικών Εκλογών της 2ης.6. 2019, συνιστάμενων (των ισχυρισμών) ότι αυτός εμφορείται από αντιδημοκρατικές και ολοκληρωτικές ιδέες στηριζόμενος παρασκηνιακά από το, τότε κόμμα, «Χ.Α.» σε αντίθεση με τον αντίπαλό υποψήφιο για τον Δήμο Α. Ότι λόγω του ανωτέρω ψευδούς δημοσιεύματος, του οποίου έλαβε γνώση αόριστος αριθμός ατόμων και το οποίο αναρτήθηκε και σε διαδικτυακό ιστότοπο της εφημερίδας, οι εναγόμενοι είχαν σκοπό να τον μειώσουν πολιτικά ως υποψήφιο Δήμαρχο Α., εξ αυτού δε, του λόγου προσβλήθηκε η προσωπικότητά του, σε πολιτικό, κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο, κατά τα ειδικότερα εκτιθέμενα. Με βάση το ιστορικό αυτό ζήτησε, αφού έτρεψε μερικώς και παραδεκτώς το καταψηφιστικό αίτημα σε εν μέρει αναγνωριστικό, να υποχρεωθούν οι εναγόμενοι να του καταβάλουν ως χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, αλληλεγγύως και εις ολόκληρον ο καθένας το ποσό των 30.000 ευρώ, περαιτέρω, δε, να αναγνωριστεί η υποχρέωσή τους να του καταβάλουν αλληλεγγύως και εις ολόκληρον ο καθένας το ποσό των 60.000 ευρώ με το νόμιμο τόκο από την επίδοση της αγωγής έως την πλήρη εξόφληση, να υποχρεωθούν οι εναγόμενοι να καταχωρίσουν στην εφημερίδα «Π» περίληψη της απόφασης που θα εκδοθεί, που να περιέχει τα ειδικώς αναφερόμενα στοιχεία εντός δεκαπέντε ημερών από την επίδοση της τελεσίδικης απόφασης, σε περίπτωση δε που η κυκλοφορία της εφημερίδας έχει παύσει να υποχρεωθούν οι εναγόμενοι να καταχωρίσουν την περίληψη αυτή σε εβδομαδιαία εφημερίδα πανελλήνιας κυκλοφορίας με δαπάνες τους, να απειληθεί σε βάρος τους χρηματική ποινή ποσού 300 ευρώ για κάθε ημέρα καθυστέρησης δημοσίευσης της περίληψης της απόφασης που θα εκδοθεί, να απειληθεί σε βάρος των δύο πρώτων εναγομένων προσωπική κράτηση διάρκειας ενός έτους ως μέσο εκτέλεσης της απόφασης που θα εκδοθεί, να κηρυχθεί η απόφαση προσωρινά εκτελεστή και να καταδικαστούν στη δικαστική του δαπάνη. 

Επί της ανωτέρω αγωγής εκδόθηκε η εκκαλούμενη απόφαση, με την οποία το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο, αφού έκρινε ως παραδεκτή την αγωγή σύμφωνα με την § 5 του ν. 1178/1981, επαρκώς ορισμένη και νόμιμη, απορρίπτοντας το σωρευόμενο αίτημα περί υποχρέωσης δημοσίευσης περίληψης της απόφασης που θα εκδοθεί στην ίδια εφημερίδα ως μη νόμιμο ως προς τους πρώτο και δεύτερο των εναγομένων, όπως επίσης και το σωρευόμενο αίτημα για την απαγγελία της προσωπικής τους κράτησης, δέχθηκε εν μέρει την αγωγή ως ουσιαστικά βάσιμη, υποχρέωσε τους εναγομένους να καταβάλουν εις ολόκληρον ο καθένας στον ενάγοντα το ποσό των 2.500 ευρώ με το νόμιμο τόκο από την επίδοση της αγωγής έως την πλήρη εξόφληση, διέταξε την τρίτη εναγομένη να προβεί στην καταχώριση περίληψης της απόφασης στην εφημερίδα «Π», περιέχουσα τα οριζόμενα εκ του άρθρου 1 § 6 του ν. 1178/1981 στοιχεία, στην ίδια θέση που είχε καταχωριστεί το επίδικο δημοσίευμα της 1ης.6.2019, εντός δεκαπέντε ημερών από την επίδοση της τελεσίδικης απόφασης, καθόρισε χρηματική ποινή ποσού 300 ευρώ σε βάρος της τρίτης εναγομένης και υπέρ του ενάγοντος για κάθε ημέρα καθυστέρησης δημοσίευσης της απόφασης στην ως άνω εφημερίδα και καταδίκασε τους εναγομένους σε μέρος των δικαστικών εξόδων του ενάγοντος ποσού 250 ευρώ. Ήδη με την συνεκδικαζόμενη με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/2022 έφεση, ο εκκαλών παραπονείται κατά της εκκαλούμενης απόφασης για λόγους που ειδικότερα εκτίθενται, συνιστάμενοι σε εσφαλμένη εφαρμογή και ερμηνεία του νόμου και εσφαλμένη εκτίμηση των αποδείξεων εκ μέρους του πρωτοβάθμιου Δικαστηρίου και ζητεί να γίνει δεκτή η έφεσή του, να εξαφανιστεί η εκκαλούμενη απόφαση κατά το μέρος που η αγωγή απορρίφθηκε στην ουσία της και να καταδικαστούν οι εφεσίβλητοι στη δικαστική του δαπάνη και για τους δύο βαθμούς δικαιοδοσίας. Περαιτέρω, οι εκκαλούντες με τη με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/2022 έφεση παραπονούνται κατά της εκκαλούμενης απόφασης και ζητούν την εξαφάνιση αυτής ως προς το μέρος κατά το οποίο έγινε δεκτή η αγωγή, την συνολική απόρριψη αυτής για τους αναφερόμενους στην έφεση λόγους που συνίστανται στην εσφαλμένη εφαρμογή και ερμηνεία του νόμου και στην εσφαλμένη εκτίμηση των αποδείξεων εκ μέρους του πρωτοβάθμιου Δικαστηρίου και να καταδικαστεί ο εφεσίβλητος στη δικαστική τους δαπάνη και για τους δύο βαθμούς δικαιοδοσίας. 

Η αξία του ανθρώπου, είναι ατομικό δικαίωμα κατοχυρωμένο από το άρθρο 2 § 1 του Συντάγματος. Η προσωπικότητα αποτελεί πλέγμα αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα μαζί του. Τα αγαθά αυτά δεν αποτελούν μεν αυτοτελή δικαιώματα, αλλά επί μέρους εκδηλώσεις - εκφάνσεις (πλευρές) του ενιαίου δικαιώματος επί της προσωπικότητας, όμως, η προσβολή της προσωπικότητας, σε σχέση με οποιαδήποτε από τις εκδηλώσεις αυτές συνιστά προσβολή της συνολικής έννοιας της προσωπικότητας. Τέτοια προστατευόμενα αγαθά είναι, μεταξύ άλλων, η τιμή και η υπόληψη κάθε ανθρώπου. Η τιμή είναι η εκτίμηση που απολαμβάνει το άτομο στην κοινωνία με βάση την ηθική αξία που έχει λόγω της συμμόρφωσής του με τις νομικές και ηθικές του υποχρεώσεις, ενώ υπόληψη είναι η εκτίμηση που απολαμβάνει το άτομο στην κοινωνία, με βάση την κοινωνική του αξία, συνεπεία των ιδιοτήτων και ικανοτήτων του για την εκπλήρωση των ιδιαίτερων κοινωνικών του έργων ή του επαγγέλματός του. Προϋποθέσεις για την προστασία της προσωπικότητας, της οποίας η παράνομη και συγχρόνως υπαίτια προσβολή συνιστά ειδικότερη μορφή αδικοπραξίας, οπότε συνδυαστικά εφαρμόζονται και οι διατάξεις των άρθρων 914, 919, 920, 932 ΑΚ, είναι, σύμφωνα με τις διατάξεις των παραπάνω άρθρων: α) η ύπαρξη προσβολής της προσωπικότητας με πράξη ή παράλειψη άλλου, που διαταράσσει μια ή περισσότερες εκδηλώσεις της σωματικής, ψυχικής, πνευματικής και κοινωνικής ατομικότητας του βλαπτόμενου κατά τη στιγμή της προσβολής, β) η προσβολή να είναι παράνομη, που συμβαίνει όταν γίνεται χωρίς δικαίωμα ή με βάση δικαίωμα, το οποίο, όμως, είτε είναι μικρότερης σπουδαιότητας στο πλαίσιο της έννομης τάξης, είτε ασκείται υπό περιστάσεις που καθιστούν την άσκησή του καταχρηστική, κατά την έννοια των άρθρων 281 ΑΚ και 25 § 3 του Συντάγματος. Αναφορικά με την υπαιτιότητα (πταίσμα) του προσβολέα, όταν πρόκειται ειδικότερα για επιδίκαση χρηματικής ικανοποίησης, λόγω ηθικής βλάβης, εξαιτίας της παράνομης προσβολής της προσωπικότητας (ΟλΑΠ 2/2008, ΑΠ 292/ 2020, ΑΠ 271/2012), εκδηλούμενη, είτε με τη μορφή του δόλου, είτε με τη μορφή της αμέλειας, η οποία υπάρχει, όταν δεν καταβάλλεται η επιμέλεια, που απαιτείται στις συναλλαγές (άρθρο 330 § 2 του ΑΚ). Τέλος, η επέλευση ηθικής βλάβης στον προσβληθέντα, τελούσα σε αιτιώδη σύνδεσμο με την παράνομη και υπαίτια προσβολή. Η προσωπικότητα του ανθρώπου μπορεί να προσβληθεί σε οποιαδήποτε έκφανση ή εκδήλωσή της (σωματική, πνευματική, ηθική, τιμή, κ.λπ.). Επομένως, η απόδοση σε κάποιον πράξεων που η κοινωνία αποδοκιμάζει, διότι ενέχουν απαξία, εμπίπτει στα όρια της προσβολής της προσωπικότητας. Τέτοιες δε πράξεις, διαταρακτικές της κοινωνικής προσωπικότητας του ανθρώπου, είναι και εκείνες που εμπεριέχουν ονειδισμό ή αμφισβήτηση της προσωπικής ή επαγγελματικής εντιμότητας του προσώπου, ενώ αδιάφορη για το χαρακτήρα της προσβολής ως παράνομης είναι η φύση της διάταξης, που ενδέχεται, με την προσβολή, να παραβιάζεται και η οποία έτσι μπορεί να ανήκει σε οποιονδήποτε κλάδο ή τμήμα του δικαίου. Κατά συνέπεια, παράνομη προσβολή της προσωπικότητας δημιουργείται και από ποινικά κολάσιμη πράξη, όπως συμβαίνει, όταν το άτομο προσβάλλεται στην τιμή και στην υπόληψή του με εξυβριστικές εκδηλώσεις ή με ισχυρισμούς δυσφημιστικούς ή πολύ περισσότερο συκοφαντικούς, κατά την έννοια των άρθρων 361-363 ΠΚ (ΑΠ 292/2020, ΑΠ 1116/ 2019, δημ. σε ΤΝΠ «Νόμος»). Κατά τις διατάξεις αυτές, εξύβριση διαπράττει, όποιος προσβάλλει την τιμή άλλου με λόγο ή έργο ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, ενώ όποιος με οποιονδήποτε τρόπο ισχυρίζεται ενώπιον τρίτου ή διαδίδει για κάποιον άλλον γεγονός που μπορεί να βλάψει την τιμή ή την υπόληψή του, διαπράττει το έγκλημα της δυσφήμησης, και αν το γεγονός είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε το ψεύδος, τότε διαπράττει το έγκλημα της συκοφαντικής δυσφήμησης. Ως «γεγονός», κατά τις παραπάνω διατάξεις, νοείται κάθε περιστατικό του εξωτερικού κόσμου ή αντίθετη προς την ηθική, ή την ευπρέπεια σχέση ή συμπεριφορά, εφόσον ανάγονται στο παρελθόν ή στο παρόν και υποπίπτουν στις αισθήσεις, ώστε να είναι δεκτικά απόδειξης. Αντίθετα δε συνιστά γεγονός, η έκφραση γνώμης ή συγκεκριμένης αξιολογικής κρίσης ή άλλοι χαρακτηρισμοί, εκτός αν τα παραπάνω σχετίζονται και συνδέονται άμεσα με γεγονός που συνιστά το κρίσιμο του αδικήματος στοιχείο, έτσι ώστε ουσιαστικά να προσδιορίζουν την ποσοτική και ποιοτική βαρύτητά του, πράγμα που δεν συμβαίνει, όταν εκφράζονται ή εκδηλώνονται ανεξάρτητα και άσχετα με τον τρόπο αυτό. Απλές, όμως, κρίσεις, γνώμες και χαρακτηρισμοί, που ενέχουν αμφισβήτηση, κατά την κοινή αντίληψη της κοινωνικής ή ηθικής αξίας του παθόντος ή εκδήλωση καταφρόνησης ή ονειδισμού αυτού (χωρίς να συνδέονται με συγκεκριμένο γεγονός), είναι δυνατό να θεμελιώσουν το έγκλημα της εξύβρισης και όχι το έγκλημα της δυσφήμησης (ΑΠ 1069/2019, δημ. σε «Νόμος»). Για τη στοιχειοθέτηση της υποκειμενικής υπόστασης του εγκλήματος της δυσφήμησης απαιτείται γνώση του δράστη ότι το ισχυριζόμενο ή διαδιδόμενο από αυτόν ενώπιον τρίτου γεγονός, είναι πρόσφορο και κατάλληλο να βλάψει την τιμή ή την υπόληψη άλλου και θέληση ή αποδοχή του ίδιου να ισχυρισθεί ή να διαδώσει ενώπιον τρίτου το βλαπτικό για άλλον γεγονός, ενώ για τη στοιχειοθέτηση της υποκειμενικής υπόστασης του εγκλήματος της συκοφαντικής δυσφήμησης απαιτείται, επιπλέον, και γνώση του δράστη ότι το γεγονός είναι ψευδές. Έτσι, σε περίπτωση που ο δράστης δεν γνώριζε το ψεύδος του γεγονότος που ισχυρίσθηκε ή διέδωσε ή είχε αμφιβολίες γι' αυτό, δεν στοιχειοθετείται μεν το έγκλημα της συκοφαντικής δυσφήμησης σε βάρος άλλου, παραμένει, όμως, ως έγκλημα η απλή δυσφήμηση κατ’ άρθρο 362 του ΠΚ, που προσβάλλει, επίσης, την προσωπικότητα του άλλου σε βαθμό μη ανεκτό από την έννομη τάξη. Ωστόσο ως αστικό αδίκημα, η δυσφήμηση θεμελιώνεται υποκειμενικά και σε απλή αμέλεια του δράστη και συνεπώς όποιος από πρόθεση ή από αμέλεια ισχυρίζεται ή διαδίδει προς τρίτους, με οποιονδήποτε τρόπο γεγονότα που θίγουν την τιμή και την υπόληψη άλλου, υπό την προαναφερόμενη έννοια, προσβάλλοντας παράνομα την προσωπικότητά του, έχει υποχρέωση, να τον αποζημιώσει και να ικανοποιήσει και την ηθική βλάβη του, εκτός αν συντρέχει κάποια από τις προβλεπόμενες στο άρθρο 367 § 1 ΠΚ περιπτώσεις, που αίρουν τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του, τόσο ως ποινικό όσο και ως αστικό αδίκημα, αφού οι διατάξεις των άρθρων 361 - 367 του ΠΚ εφαρμόζονται αναλογικά για την ενότητα της έννομης τάξης και στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου, όπως αυτός οριοθετείται από τις προαναφερθείσες διατάξεις των άρθρων 57-59 και 914 επ ΑΚ. 

Ειδικότερα, το άρθρο 367 ΠΚ ορίζει στην § 1, ότι, «δεν αποτελούν άδικη πράξη, α) οι δυσμενείς κρίσεις ... καθώς και, γ) οι εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση νομίμων καθηκόντων, την άσκηση νόμιμης εξουσίας ή για τη διαφύλαξη (προστασία) δικαιώματος ή από άλλο δικαιολογημένο ενδιαφέρον ..» και στην § 2 ότι η προηγούμενη διάταξη δεν εφαρμόζεται, α) όταν οι παραπάνω κρίσεις και εκδηλώσεις περιέχουν τα συστατικά στοιχεία της πράξης του άρθρου 363 (δηλαδή της συκοφαντικής δυσφήμησης), καθώς και β) όταν από τον τρόπο εκδήλωσης ή από τις περιστάσεις υπό τις οποίες τελέσθηκε η πράξη, προκύπτει σκοπός εξύβρισης. Επομένως, αιρομένου του άδικου χαρακτήρα των προαναφερθεισών αξιόποινων πράξεων, αποκλείεται και το στοιχείο του παράνομου της επιζήμιας συμπεριφοράς, ως όρος της αντίστοιχης αδικοπραξίας του αστικού δικαίου. Όμως, ο άδικος χαρακτήρας της πράξης, ως προς τις εξυβριστικές ή δυσφημιστικές εκφράσεις που περιέχει, δεν αίρεται στις προαναφερθείσες περιπτώσεις (λόγω δικαιολογημένου ενδιαφέροντος κλπ.), και συνεπώς, παραμένει η ποινική ευθύνη του δράστη, άρα και η υποχρέωσή του προς αποζημίωση και χρηματική ικανοποίηση κατά το αστικό δίκαιο, όταν συντρέχει μια από τις περιπτώσεις της § 2 του άρθρου 367 ΠΚ, δηλαδή, όταν οι επίμαχες κρίσεις περιέχουν τα συστατικά στοιχεία του αδικήματος της συκοφαντικής δυσφήμησης του άρθρου 363 ΠΚ, ή όταν από τον τρόπο εκδήλωσης, ή από τις περιστάσεις υπό τις οποίες τελέσθηκε η πράξη, προκύπτει σκοπός εξύβρισης, δηλαδή πρόθεση που κατευθύνεται ειδικά στην προσβολή της τιμής του άλλο. Ο ισχυρισμός του εναγομένου, ότι συντρέχει περίπτωση δικαιολογημένου ενδιαφέροντος που αίρει κατά το άρθρο 367 § 1 γ' ΠΚ τον άδικο χαρακτήρα δυσφημιστικού για τον ενάγοντα ισχυρισμού του συνιστά ένσταση καταλυτική της εναντίον του αγωγής με αντικείμενο την ικανοποίηση της ηθικής βλάβης του αντιδίκου από την επικαλούμενη προσβολή της προσωπικότητάς του με το δυσφημιστικό σε βάρος του ισχυρισμό, ενώ αντένσταση συνιστά ο ισχυρισμός του ενάγοντος ότι δεν αίρεται ο άδικος χαρακτήρας της δυσφήμησής του από τον εναγόμενο, επειδή οι επίμαχες εκδηλώσεις περιέχουν τα συστατικά στοιχεία του αδικήματος της συκοφαντικής δυσφήμησης ή επειδή αυτός ενήργησε με ειδικό σκοπό εξύβρισής του (ΑΠ 792/2020, δημ σε ΤΝΠ «Νόμος»). Ειδικός σκοπός εξύβρισης, που ως νομική έννοια ελέγχεται από τον Αρειο Πάγο, υπάρχει στον τρόπο εκδήλωσης της προσβλητικής της τιμής του άλλου συμπεριφοράς, όταν αυτός δεν ήταν αντικειμενικά αναγκαίος για τη δέουσα απόδοση του περιεχομένου της σκέψης εκείνου που φέρεται ότι ενεργεί από δικαιολογημένο ενδιαφέρον και ο οποίος καίτοι γνώριζε τούτο, χρησιμοποίησε τον τρόπο αυτό για να προσβάλει την τιμή του άλλου. (β) Εξάλλου, κατά μεν την § 1 του άρθρου 14 Συντάγματος, «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου, τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους» κατά δε, την § 2 του ίδιου ως άνω άρθρου, «Ο τύπος είναι ελεύθερος και η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται». Από τις διατάξεις αυτές συνάγεται, ότι ο τύπος επιτελεί κοινωνικό λειτούργημα, ασκώντας καθήκοντα τα οποία ο ίδιος επιλέγει, βάσει της αποστολής του, που συνίστανται στην πληροφόρηση και στη σύμπραξη για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Η ελευθερία του τύπου δεν αποτελεί, όμως, αυτοσκοπό και συνακόλουθα δεν πρέπει να συνεπάγεται χωρίς άλλο τη θυσία άλλων εννόμων αγαθών, γι’ αυτό και υπάγεται, σύμφωνα με το άρθρο 14 § 1 Συντάγματος, στο γενικό περιορισμό της τήρησης των νόμων του Κράτους, οι οποίοι αποτελούν και το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται και αναπτύσσεται ελεύθερα ο τύπος. Άλλωστε, από το άρθρο 14 § 1 Συντάγματος, σε συνδυασμό με τα άρθρα 25 § 3 Συντάγματος και 281 ΑΚ, προκύπτει ότι, το δικαίωμα της ελευθεροτυπίας υπόκειται σε περιορισμούς και ασκείται εντός των ορίων που χαράσσουν οι νόμοι του κράτους, οι οποίοι επιδιώκουν όχι τη, με οποιονδήποτε τρόπο, παρεμπόδιση της ελευθεροτυπίας, αλλά την προστασία των πολιτών και του κοινωνικού συνόλου από την καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος της, με τον τύπο, ελεύθερης έκφρασης γνώμης ή διάδοσης πληροφοριών ή άσκησης κριτικής. Τα δυσδιάκριτα όρια του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας από την εφαρμογή των προμνησθεισών διατάξεων προσδιορίζονται από το ημεδαπό δίκαιο από την προαναφερθείσα διάταξη του άρθρου 367 ΠΚ. Επίσης, το άρθρο 10 της Διεθνούς Σύμβασης της Ρώμης, που κυρώθηκε και αποτελεί εσωτερικό δίκαιο (ν.δ. 53/1974), καθιερώνει με την § 1 αυτού, την ελευθερία της γνώμης και της μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, όμως, με την § 2 αυτού προβλέπει δυνατότητα περιορισμού της ελευθερίας του τύπου, ορίζοντας ότι η άσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες και μπορεί να υπαχθεί σε περιορισμούς ή κυρώσεις που προβλέπονται από το νόμο και αποτελούν αναγκαία μέτρα σε δημοκρατική κοινωνία για την εθνική ασφάλεια, τη δημόσια τάξη, την προστασία της υπόληψης και των δικαιωμάτων τρίτων, για την παρεμπόδιση της κοινολόγησης εμπιστευτικών πληροφοριών ή για την εξασφάλιση του κύρους ή της αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας (ΑΠ 1017/2022, δημ. σε ΤΝΠ «Νόμος»).

Από το πλέγμα των προαναφερθεισών διατάξεων συνάγεται ότι, από τον ενυπάρχοντα στη δημοσιογραφική δραστηριότητα αυξημένο κίνδυνο προσβολής της προσωπικότητας λόγω της δημοσιότητας, που αποτελεί το πεδίο δράσης του τύπου, απορρέουν οι λεγόμενες συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου, μεταξύ των οποίων η υποχρέωση σεβασμού της προσωπικότητας και το καθήκον αλήθειας, που επιβάλλει να προηγηθεί ο έλεγχος της αλήθειας των πληροφοριών και των ειδήσεων, ώστε το περιεχόμενο να συμπίπτει με την πραγματικότητα. Η μη τήρηση αυτών των συναλλακτικών υποχρεώσεων αποκλείει, στην περίπτωση της μετάδοσης αναληθούς είδησης, την ύπαρξη δικαιολογημένου ενδιαφέροντος του δημοσιογράφου προς ενημέρωση του κοινού, και γι’ αυτό δεν τίθεται θέμα άρσης του παράνομου της προσβολής, κατ’ άρθρο 367 ΠΚ. Ο δημοσιογράφος οφείλει να εξακριβώνει, πριν από τη δημοσίευση, την αλήθεια των όλων δυσφημιστικών γεγονότων, χωρίς να μπορεί να θεωρηθεί, σε αντίθετη περίπτωση, ότι η παράδοση σε δημόσια ανυποληψία του δυσφημούμενου προσώπου τελεί σε αναλογία με την κοινωνική αποστολή του τύπου για ενημέρωση του κοινού, ή ότι αποτελεί αυτή το επιβεβλημένο μέσο άσκησης του έργου της ενημέρωσης, εάν, δε, συντρέχει τέτοια περίπτωση, ο άδικος χαρακτήρας της πράξης του δημοσιογράφου δεν αίρεται (ΑΠ 158/2020, δημ. σε ΤΝΠ «Νόμος»), (γ) Περαιτέρω, κατά την § 1 του άρθρου μόνου ν. 1178/1981, (περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων τινών διατάξεων) «Ο ιδιοκτήτης παντός εντύπου υποχρεούται εις πλήρη αποζημίωσιν δια την παράνομον περιουσιακήν ζημίαν ως και εις χρηματικήν ικανοποίησιν δια την ηθικήν βλάβην, αι οποίαι υπαιτίως επροξενήθησαν δια δημοσιεύματος θίγοντος την τιμήν ή την υπόληψιν παντός ατόμου, έστω και αν η κατά το άρθρον 914 του ΑΚ υπαιτιότης, ή κατά το άρθρον 919 του ΑΚ πρόθεσις και η κατά το άρθρον 920 του ΑΚ γνώσις ή υπαίτιος άγνοια συντρέχη εις τον συντάκτην του δημοσιεύματος ή, εάν ούτος είναι άγνωστος, εις τον εκδότην ή τον διευθυντήν συντάξεως του εντύπου». Συγκεκριμένα, ο ιδιοκτήτης κάθε εντύπου υποχρεούται σε πλήρη αποζημίωση για την παράνομη περιουσιακή ζημία, καθώς και σε χρηματική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που προξενήθηκαν υπαίτια με δημοσίευμα, το οποίο θίγει την τιμή ή την υπόληψη κάθε ατόμου, έστω και αν η κατά τα άρθρα 914, 919 και 920 ΑΚ υπαιτιότητα, πρόθεση και γνώση ή υπαίτια άγνοια αντιστοίχως, συντρέχουν στο πρόσωπο του συντάκτου του δημοσιεύματος ή αν ο τελευταίος είναι άγνωστος στον εκδότη ή στο διευθυντή συντάξεως του εντύπου. Κατά την § 2 του ίδιου άρθρου, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο μόνο § 4 ν. 2243/1994 και ακολούθως αυτή με το άρθρο 37 του ν. 4356/2015 (ΦΕΚ A 181/24.12.2015) «Για την κατά το άρθρο 932 του Αστικού Κώδικα ανάλογη χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης του αδικηθέντος από κάποια από τις προβλεπόμενες στην προηγούμενη παράγραφο πράξεις το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη ιδίως: α) Τις επιπτώσεις του δημοσιεύματος στον αδικηθέντα, καθώς και στο οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον του, β) το είδος, τη φύση, τη σπουδαιότητα, τη βαρύτητα και την απαξία των γεγονότων, πράξεων ή χαρακτηρισμών που του αποδόθηκαν με το δημοσίευμα, γ) το είδος της προσβολής, που υπέστη, δ) την ένταση του πταίσματος του εναγομένου, ε) τις συνθήκες τέλεσης της αδικοπραξίας, και στ) την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των διαδίκων». Η ευθύνη δηλαδή του ιδιοκτήτη του εντύπου είναι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις γνήσια αντικειμενική, η οποία έχει ως προϋπόθεση την ύπαρξη αντίστοιχης υποκειμενικής ευθύνης του συντάκτη ή αναλόγως του εκδότη ή του διευθυντή συντάξεως του εντύπου, με τους οποίους συνευθύνεται κατά το άρθρο 926 ΑΚ εις ολόκληρον. Ο συντάκτης (του επιλήψιμου δημοσιεύματος), ο εκδότης (αν δεν είναι και ιδιοκτήτης του εντύπου) ή ο διευθυντής σύνταξης ευθύνονται προς αποκατάσταση της περιουσιακής ζημίας ή της ηθικής βλάβης που έχει προκληθεί από το επιλήψιμο δημοσίευμα, κατά τις κοινές διατάξεις των άρθρων 57, 59, 914, 919, 920, 932 ΑΚ, σε συνδυασμό με τα άρθρα 361-363 ΠΚ. 

Περαιτέρω, κατά την § 5 του ίδιου νόμου, όπως αυτή αντικαταστάθηκε με την § 13 του άρθρου 4 του ν. 2328/1995 (ΦΕΚ Α΄ 159) και ακολούθως αντικαταστάθηκε ως άνω με το άρθρο 37 § 2 ν. 4356/2015, ΦΕΚ A 181/24.12.2015, «Ο αδικηθείς, πριν ασκήσει αγωγή για την προσβολή που υπέστη, υποχρεούται να καλέσει με έγγραφη, εξώδικη πρόσκλησή του τον ιδιοκτήτη του εντύπου, ή όταν αυτός είναι άγνωστος τον εκδότη ή το διευθυντή σύνταξής του, να αποκαταστήσει την προσβολή με την καταχώριση σε αυτό κειμένου που του υποδεικνύει. Στο κείμενο αυτό προσδιορίζονται και οι λέξεις ή φράσεις που θεωρήθηκαν προσβλητικές και πρέπει να ανακληθούν και οι λόγοι για τους οποίους η συγκεκριμένη αναφορά υπήρξε προσβλητική. Η αποκατάσταση θεωρείται ότι επήλθε αν ο ιδιοκτήτης του εντύπου, άλλως ο εκδότης ή ο διευθυντής σύνταξης αυτού, εντός διαστήματος δέκα (10) ημερών ή, σε κάθε περίπτωση, στο αμέσως επόμενο τεύχος: α) ανακαλέσει ρητά την προσβολή με την παραπάνω δημοσίευση, που γίνεται στην ίδια ή, αν δεν υπάρχει αυτή, σε ανάλογη θέση και φύλλο της αντίστοιχης ημέρας κυκλοφορίας της εφημερίδας, που είχε καταχωριστεί η αρχή του επιλήψιμου δημοσιεύματος, και σε έκταση και μέγεθος ανάλογο με το τελευταίο, και β) κοινοποιήσει στον αδικηθέντα το ως άνω δημοσίευμα αποκατάστασης. Η παρέλευση άπρακτου διαστήματος δέκα (10) ημερών ή η μη δημοσίευση στο αμέσως επόμενο τεύχος θεωρείται άρνηση εκ μέρους του ιδιοκτήτη ή εκδότη του εντύπου. Η παράλειψη της παραπάνω διαδικασίας έχει ως συνέπεια την απόρριψη της αγωγής ως απαράδεκτης. Η αγωγή αποζημίωσης της παραγράφου 2 πρέπει να ασκηθεί εντός έξι (6) μηνών από την πάροδο της προθεσμίας των δέκα (10) ημερών ή της ρητής αρνητικής απάντησης, εφόσον αυτή έχει δοθεί νωρίτερα, ή από την έκδοση του αμέσως επόμενου τεύχους. Εάν λάβει χώρα η αποκατάσταση της προσβολής, σύμφωνα με τα παραπάνω, δεν μπορεί να υπάρξει αστική αξίωση κατά την παράγραφο 2. Κατ’ εξαίρεση, όταν το επιλήψιμο δημοσίευμα αφορούσε επικείμενο γεγονός μείζονος σημασίας για την ατομική, οικογενειακή, επαγγελματική και εν γένει κοινωνική πρόοδο του αδικηθέντος και η αποκατάσταση της σχετικής προσβολής επακολούθησε αυτού, η τελευταία δύναται να θεωρηθεί ως μη πλήρης και διατηρείται η αξίωση ανάλογης χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης. Αν παρά τη δημοσίευση της ανάκλησης έχει αποδεδειγμένα προκληθεί στον αδικηθέντα περιουσιακή ζημία που οφείλεται στο επιλήψιμο δημοσίευμα, ο εναγών δικαιούται να προσφύγει στο αρμόδιο δικαστήριο μόνο για την αξίωση αυτή. Η εκδίκαση της κατά το παρόν άρθρο αγωγής χωρεί ανεξάρτητα από την άσκηση ποινικής δίωξης για την ίδια πράξη, καθώς και της τυχόν για οποιονδήποτε λόγο αναβολής ή αναστολής της ποινικής διαδικασίας που έχει αρχίσει. Οι διατάξεις της παρούσας παραγράφου δεν εφαρμόζονται κατά την άσκηση του δικαιώματος επανόρθωσης στις περιπτώσεις που προβλέπονται στο άρθρο 9 του π.δ. 100/2000 (Α' 98)». 

Οι διατάξεις του ν. 1178/1981, όπως αυτός τροποποιημένος ισχύει, εφαρμόζονται αναλόγως και επί προσβολών της προσωπικότητας, οι οποίες συντελούνται στο διαδίκτυο (in­ternet) μέσω ηλεκτρονικών ιστοσελίδων (περιοδικών), που λειτουργούν ως διεθνές μέσο διακίνησης πληροφοριών, ενόψει του ότι για τις προσβολές αυτές δεν υπάρχει ιδιαίτερο θεσμικό πλαίσιο, η δε πληροφόρηση μέσω του διαδικτύου είναι η εξέλιξη της ηλεκτρονικής πληροφόρησης μέσω του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης και η αντιμετώπισή τους δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο με την αναλογική εφαρμογή της ήδη υπάρχουσας νομοθεσίας για τις προσβολές της προσωπικότητας μέσω του εντύπου (εφημερίδες, περιοδικά) ή του ηλεκτρονικού (τηλεόραση, ραδιόφωνο) τύπου, αφού και η ραγδαίως αναπτυσσομένη διαδικτυακή πληροφόρηση, που προσφέρεται από το internet σε πολυμεσική μορφή (multi­media), καθιστά την χρήση αυτού (internet) εκτός από «ομιλητή» και «αποδέκτη» και κάνει το διαδίκτυο να προσομοιάζει με μια νέας μορφής τηλεόραση. Η αναλογική εφαρμογή του υπάρχοντος νομοθετικού πλαισίου δεν είναι δυνατό να εμποδιστεί από το γεγονός ότι στο διαδίκτυο δεν υπάρχει η συνήθης ιεραρχική δομή οργάνωσης που απαντάται στα παραδοσιακά έντυπα, δηλαδή δεν υπάρχει ιδιοκτήτης, εκδότης, διευθυντής, συντάκτης, ούτε απαντώνται τα αντίστοιχα πρόσωπα που προβλέπει ο ν. 1178/1981 για τους ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς, διότι για να προσδοθεί σε ένα υλικό μέσο ο χαρακτηρισμός του μέσου ενημέρωσης δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη όλων των ανωτέρω προσώπων. Μάλιστα, η καταχώρηση σε μία ιστοσελίδα παρουσιάζει την ιδιομορφία, ότι, ενώ η δημοσίευση σε συγκεκριμένο φύλλο εφημερίδας ή περιοδικού ή η αναφορά σε συγκεκριμένη ραδιοφωνική ή τηλεοπτική εκπομπή προσβλητικής είδησης κλπ. γίνεται άπαξ και δεν έχει διάρκεια, αντίθετα η αντίστοιχη καταχώρηση σε μια ιστοσελίδα, μπορεί να παραμείνει εκεί για απροσδιόριστο χρόνο, έχοντας διάρκεια, το μέγεθος της οποίας θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη για την επιδίκαση του ποσού προς αποκατάσταση της προκληθείσης ηθικής βλάβης (ΑΠ 1017/2020, ΑΠ 1425/2017, δημ. σε «Νόμος»). 

Για τη θεμελίωση ειδικά της παράνομης συμπεριφοράς στην αγωγή εκτίθεται ότι η προσβολή έλαβε χώρα με το αναφερόμενο ως συκοφαντικό σε βάρος του δημοσίευμα, ανώνυμου συντάκτη, που καταχωρίστηκε στην 25η σελίδα του ειδικώς αναφερόμενου φύλλου της εφημερίδας «Π», πανελλαδικής κυκλοφορίας, της οποίας ιδιοκτήτρια είναι η τρίτη εναγόμενη εταιρεία, μόλις μία ημέρα πριν από τις επαναληπτικές Δημοτικές Εκλογές της 2ης.6.2019, δημοσίευμα στο οποίο παρέπεμπε η 1η σελίδα του φύλλου με τον τίτλο «Α.: Ψηφίζει δημοκρατικό δήμαρχο και όχι εκτροπή σ. 25», στο οποίο ο ενάγων αναφερόταν αυτός ως στηριζόμενος παρασκηνιακά από τη «Χρυσή Αυγή» με «μανδύα καμουφλαρίσματος» το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, σε αντιδιαστολή με τον, τότε, δήμαρχο κι έτερο υποψήφιο για τη δημαρχία, Δ.Μ., που στο εν λόγω δημοσίευμα αναφέρεται ως «δημοκρατικός άνθρωπος». Περαιτέρω, εκτίθενται τα πραγματικά περιστατικά αναφορικά με την παθητική νομιμοποίηση του πρώτου και του δεύτερου των εναγομένων, διευθυντή και διευθυντή σύνταξης της εφημερίδας αντίστοιχα, αφού αναφέρεται ότι εις γνώση αυτών (αλλά και του άγνωστου συντάκτη), προέβησαν σε ηθελημένη καταχώριση ψευδούς δημοσιεύματος (με σχετικό τίτλο από την πρώτη κιόλας σελίδα του φύλλου) αλλά και με σκοπό εξύβρισης, καθ’ υπέρβαση του αναγκαίου μέτρου, παραβιάζοντας το καθήκον αλήθειας, σύμφωνα με τη δημοσιογραφική δεοντολογία, αφού δεν προέβησαν πριν επιτρέψουν τη δημοσίευση να ερευνήσουν ως όφειλαν την αλήθεια του δημοσιεύματος, χωρίς οποιαδήποτε επιφύλαξη και με τη χρήση εκφράσεων που υποδηλώνει την ανεπιφύλακτη υιοθέτηση του περιεχομένου του κειμένου. Τέλος, στην αγωγή εκτίθεται ότι συνεπεία της ανωτέρω συμπεριφοράς, ο ενάγων προσβλήθηκε στην τιμή και στην υπόληψή του, αφού αόριστος αριθμός ατόμων έλαβε γνώση του δημοσιεύματος, ενώ προσβλήθηκε η προσωπικότητά του σε πολιτικό, κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο, παρουσιάζοντάς τον ως εμφορούμενο από αντιδημοκρατικές ιδέες ώστε, περαιτέρω, να λάβει λιγότερες ψήφους από τις αναμενόμενες κατά το πολιτικό ρεύμα. Επομένως, βάσει των ανωτέρω, ο πρώτος λόγος της έφεσης πρέπει να απορριφθεί ως αβάσιμος. 

V. Από την επανεκτίμηση των ενόρκων καταθέσεων των μαρτύρων απόδειξης και ανταπόδειξης που περιέχονται στα ταυτάριθμα με την εκκαλουμένη πρακτικά δημόσιας συνεδρίασης του πρωτοβάθμιου Δικαστηρίου και όλων των νομίμως προσκομιζόμενων με επίκληση από τους διαδίκους εγγράφων, είτε αυτά συνιστούν αυτοτελή αποδεικτικά μέσα, είτε χρησιμεύουν για τη συναγωγή δικαστικών τεκμηρίων και τα οποία νομίμως επαναπροσκομίζουν με επίκληση στο παρόν Δικαστήριο, αποδεικνύονται τα ακόλουθα πραγματικά περιστατικά: Ο εκκαλών-εφεσίβλητος-ενάγων συμμετείχε στις Δημοτικές εκλογές 2019 για τον Δήμο Α., ως επικεφαλής του συνδυασμού «Α.Α.», ενώ ο μέχρι τότε Δήμαρχος Α.Δ., ήταν επικεφαλής του συνδυασμού «Α.Ε.Δ.». Λόγω του εκλογικού αποτελέσματος κατά τον πρώτο γύρο των εκλογών στις 26.5.2019 (ποσοστό 26,4% ο εκκαλών - ενάγων και ποσοστό 27,9% ο Δ.Μ.), οι ανωτέρω υποψήφιοι συνδυασμών θα συμμετείχαν στις επαναληπτικές εκλογές της 2ης.6.2019. Περαιτέρω, αποδείχθηκε ότι ο πρώτος εκκαλών-εφε­σίβλητος-εναγόμενος και ο δεύτερος εκκαλών-εφεσίβλητος-εναγόμενος είναι Διευθυντής και Διευθυντής σύνταξης αντίστοιχα της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Π» που κυκλοφορεί στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, η οποία είναι ιδιοκτησίας της τρίτης εκκαλούσας-εφεσί­βλητης-εναγομένης εταιρείας. Στο φύλλο με αριθ. …/1.6.2019, ήτοι μία ημέρα πριν από τις επαναληπτικές Δημοτικές εκλογές, μετά από σχετική παραπομπή μέσω του δημοσιευμένου τίτλου στο κάτω μέρος της 1ης σελίδας, «Α.: Ψηφίζει δημοκρατικό δήμαρχο κι όχι «εκτροπή» σ. 25», καταχωρίστηκε δημοσίευμα (στο μέσο περίπου της σ. 25) άγνωστου συντάκτη που υπέγραφε με το γράμμα «Κ.» το οποίο ανέφερε αυτολεξεί τα παρακάτω: «Η Α. ψηφίζει δημοκρατικό δήμαρχο και όχι «εκτροπή» (τίτλος) .... O Γ.Ζ. παρασκηνιακά υποστηρίζεται από τη Χ.Α., έχοντας όμως ως μανδύα καμουφλαρίσματος τη στήριξη και από κομματικά στελέχη της Ν.Δ. Σύμφωνα με την τελευταία δημοσκόπηση και τις εκτιμήσεις πολιτικών παρατηρητών, οι Έλληνες ψηφοφόροι (και της Α.) φυσικά, όπως έδειξαν και τα αποτελέσματα για την Ευρωβουλή, δεν δείχνουν διάθεση να ψηφίσουν υποψήφιους δημάρχους που υποστηρίζονται, έστω και παρασκηνιακά, από ολοκληρωτικά κόμματα, όπως είναι η Χ.Α. … Δεν μπορεί να φέρουν στην εξουσία δήμαρχο ο οποίος στηρίζει και στηρίζεται, έστω και παρασκηνιακά, από τη Χρυσή Αυγή». Επίσης, στο πλαίσιο του ίδιου δημοσιεύματος και δη, στη μεσαία στήλη αυτού, στο επάνω μέρος υπάρχει φωτογραφία του Δ. Μ. και στο κάτω μέρους φωτογραφία του εκκαλούντος- εφεσιβλήτου-ενάγοντος, μεταξύ, δε, των φωτογραφιών αναγράφεται το κείμενο «Ο νυν δήμαρχος Δ.Μ., ένας δημοκρατικός άνθρωπος, ο οποίος έχει αναμορφώσει το νησί της Α., αξίζει για άλλη μια φορά να τιμηθεί από τους πολίτες. Από την άλλη, ο Γ.Ζ. (κάτω), στηρίζεται πάνω σε ένα θολό και παρασκηνιακό φόντο». Το ίδιο δημοσίευμα αναρτήθηκε και στον σχετικό διαδικτυακό ιστότοπο «www. P.....gr». Ωστόσο, οι φράσεις «.... τον Γ.Ζ., πάνω από τον οποίο πλανάται ένα «θολό» τοπίο στηρίξεων! Παρασκηνιακά υποστηρίζεται από τη Χρυσή Αυγή, έχοντας όμως ως μανδύα καμουφλαρίσματος τη στήριξη και από κομματικά στελέχη της Ν.Δ....» και «Από την άλλη, ο Γ.Ζ. (κάτω), στηρίζεται πάνω σε ένα θολό και παρασκηνιακό φόντο...», αποτελούν γεγονότα πρόσφορα να βλάψουν την τιμή και την υπόληψη του εκκαλούντος-ενάγοντος. Επίσης, η αναφερόμενη «δημοκρατική εκτροπή» που σαφώς υπονοείται σύμφωνα με το περιεχόμενο του δημοσιεύματος να σχετίζεται με τον εκκαλούντα-ενάγοντα, αποτελούν έκφραση γνώμης που συνδέεται όμως άμεσα με τα ανωτέρω γεγονότα που συνιστούν το κρίσιμο σημείο του δημοσιεύματος. Η αλήθεια των ανωτέρω γεγονότων δεν αποδείχθηκε αφού από κανένα μέσο δεν προέκυψε ότι πράγματι ο εκκαλών-εφεσίβλη­τος-ενάγων, υποψήφιος κατά το χρόνο εκείνο, στηριζόταν, έστω και με μη εμφανή τρόπο, από το τότε κόμμα της «Χ.Α.» (σημειώνεται ότι ήδη σε βάρος στελεχών του εν λόγω κόμματος από τον Απρίλιο του έτους 2015 εξελισσόταν δίκη για αξιόποινες πράξεις, ήτοι, μεταξύ άλλων, της σύστασης και συμμετοχής σε εγκληματική οργάνωση.) Αντίθετα, από τυχόν σχόλια και ανώνυμες αναρτήσεις σε άλλο ιστολόγιο, (βλ. προσκομιζόμενες εκτυπώσεις από αναρτήσεις στο «aikoserex»), αλλά και από την αναφερόμενη στην ένορκη κατάθεση του μάρτυρα ανταπόδειξης «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» (και μάλιστα, κατά την ίδια κατάθεση σύμφωνα με τις «συζητήσεις των τοπικών καφενείων της Α.»), δεν αποδεικνύεται η αλήθεια των αναφερομένων στο επίδικο δημοσίευμα, το οποίο δε συνοδευόταν από ρεπορτάζ ή συγκεκριμένες πληροφορίες, που να τεκμηρίωναν τα όσα εκτίθεντο για το πρόσωπο του εκκαλούντος-εφεσιβλήτου-ενά­γοντος. Πρέπει, δε, να σημειωθεί ότι ο μέσος αναγνώστης του κειμένου από το περιεχόμενο αυτού, σαφώς αντιλαμβανόταν ότι το δημοσίευμα αναφέρεται στον εκκαλούντα-εφεσίβλητο-ενάγοντα αφού όχι μόνον γίνεται ονομαστική αναφορά αυτού, αλλά όπως εκτέθηκε και ανωτέρω, το κείμενο συνοδευόταν από τις φωτογραφίες των δύο υποψηφίων με σχετικό σχόλιο. Τα ανωτέρω γεγονότα, περιήλθαν σε γνώση αόριστου αριθμού ατόμων, αναγνωστών όχι μόνο της εφημερίδας σε έντυπη έκδοση (παρά το γεγονός ότι προσκομίζεται από τους εκκαλούντες-εναγομένους κατάσταση αναφορικά με την πώληση 16 φύλλων σε Α., Πειραιά και Κερατσίνι, εντούτοις ο μάρτυρας απόδειξης κατέθεσε ότι η εφημερίδα διανεμόταν στο λιμάνι του Πειραιά στους επιβάτες για Α.) αλλά και δια του σχετικού ιστότοπου, ενώ έλαβε χώρα αναδημοσίευση του κειμένου και σε άλλον ιστότοπο. Επίσης τα γεγονότα αυτά, έβλαψαν την τιμή και την υπόληψη του εκκαλούντος-ενάγοντος, καθότι τον παρουσίαζαν ως έναν υποψήφιο που εμφορείται από μη δημοκρατικές ιδέες, ώστε να μην πρέπει να ψηφιστεί από τους ψηφοφόρους και μάλιστα μόλις μία ημέρα πριν από τον επαναληπτικό γύρο των δημοτικών εκλογών σε αντιδιαστολή με τον μέχρι τότε εκείνο Δήμαρχο της Α., που αναφέρεται στο κείμενο ως «δημοκρατικός άνθρωπος». Ωστόσο, δεν αποδείχθηκε ότι ο πρώτος και ο δεύτερος των εκκαλούντων-εφεσι­βλήτων-εναγομένων, γνώριζαν την αναλήθεια του επίδικου περιεχομένου του άγνωστου συντάκτη, ενόψει και της ύπαρξης προηγούμενων αναρτήσεων με σχόλια αναγνωστών κάτωθι αυτών, σε ιστολόγιο στο οποίο υπονοείται η σύνδεση υποψηφίου με το τότε κόμμα της «Χ.Α.», ως εκ τούτου δε στοιχειοθετείται το αδίκημα της συκοφαντικής δυσφήμησης, αλλά της απλής δυσφήμησης. Εντούτοις, αποδείχθηκε ότι οι ανωτέρω εναγόμενοι επέδειξαν βαριά αμέλεια, καθότι δεν κατέβαλαν την απαιτούμενη από τις συναλλαγές επιμέλεια, καθώς επέτρεψαν την ανάρτηση ενός ανώνυμου μη αληθούς δημοσιεύματος σε εφημερίδα (έντυπης και ηλεκτρονικής έκδοσης) της οποίας, ο πρώτος είναι Διευθυντής και ο δεύτερος είναι Διευθυντής σύνταξης, αμφότεροι δε, είναι έμπειροι δημοσιογράφοι, χωρίς προηγούμενη έρευνα, ενώ είχαν την υποχρέωση να ερευνήσουν προκαταβολικά με αίσθημα ευθύνης και με επίγνωση των συνεπειών, τόσον την ακρίβεια της πληροφορίας που μεταδόθηκε (άρθρο 1 περ. έ του Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας), όσο και την προέλευση της πληροφορίας, διασταυρώνοντας αυτήν με απόψεις του εκκαλούντος- εφεσιβλήτου-ενάγοντος, με τον οποίον δεν επικοινώνησαν προηγουμένως, έχοντας τη δυνατότητα προς τούτο. Αυτό καθίστατο στην προκειμένη περίπτωση ακόμα περισσότερο επιτακτικό ενόψει του ότι α) επίκειτο άμεσα ο δεύτερος γύρος των δημοτικών εκλογών με τη συμμετοχή των δύο ανωτέρω υποψηφίων, β) ο εκκαλών-ενάγων κατά τις δημοτικές εκλογές του έτους 2015, είχε εκλεγεί τρίτος κατά σειρά ψήφων, και θήτευσε ως δημοτικός σύμβουλος με το συνδυασμό του Δ.Μ., ενώ ο ίδιος κατά τη διάρκεια «debate» πριν τον πρώτο γύρο των εκλογών, μετά από σχετική ερώτηση είχε ρητά αρνηθεί την οποιαδήποτε σχέση του συνδυασμού με ρατσιστικές και εθνικιστικές πρακτικές, δηλώνοντας ότι δεν υπάγεται σε οποιονδήποτε «κομματικό μηχανισμό» και γ) το δημοσιευμένο ανώνυμο κείμενο δε συνοδευόταν από άλλο υλικό ή στοιχεία προηγούμενης δημοσιογραφικής έρευνας, που να τεκμηριώνουν τα αναφερόμενα για τον εκκαλούντα-εφεσίβλητο-ενάγοντα. Κατά συνέπεια, ενόψει της υπαίτιας μη τήρησης της ανωτέρω υποχρέωσης εκ μέρους του πρώτου και του δεύτερου των εκκαλούντων-εφεσιβλήτων-ένα­γομένων (η ευθύνη της τρίτης εκκαλούσας- εφεσίβλητης-εναγομένης ως ιδιοκτήτριας του εντύπου είναι γνήσια αντικειμενική), παρά το ότι ο εκκαλών-εφεσίβλητος-ενάγων είναι δημόσιο πρόσωπο, δε μπορεί να θεωρηθεί ότι αυτοί ενήργησαν από δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ήτοι στο πλαίσιο της κοινωνικής αποστολής του τύπου για την ενημέρωση του κοινού, και ως εκ τούτου σύμφωνα με όσα εκτίθενται στο δεύτερο τμήμα της νομικής σκέψης της παρούσας, δε συντρέχει περίπτωση άρσης του άδικου χαρακτήρα της πράξης τους, κατ’ άρθρο 367 § 1 περ. γ του ΠΚ, απορριπτομένης ως κατ’ ουσίαν αβάσιμης της σχετικής ένστασης των εκκαλούντων-εφεσίβλητων- εναγομένων, την οποία πρότειναν πρωτοδίκως και επαναφέρουν με τις κατατεθείσες στην παρούσα δίκη προτάσεις τους. 

Κατά συνέπεια, το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο, έστω και με διαφορετική αιτιολογία την οποία το παρόν Δικαστήριο αντικαθιστά (άρθρο 534 του ΚΠολΔ), ορθά εφάρμοσε και ερμήνευσε τις διατάξεις των άρθρων 57, 59, 914, 920 και 932 ΑΚ αλλά και τη διάταξη του άρθρου 367 § 1 του ΠΚ και εκτίμησε τις ενώπιόν του αποδείξεις και ως εκ τούτου τα όσα υποστηρίζονται με τον τρίτο λόγο της με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/ 2022 έφεσης των εκκαλούντων πρέπει να απορριφθούν ως κατ’ ουσίαν αβάσιμα. Σημειωτέον ότι, με την παρούσα κρίση δεν προσβάλλεται το τεκμήριο της αθωότητας (άρθρο 6 § 2 της ΕΣΔΑ) του πρώτου και του δεύτερου των εκκαλούντων-εφεσιβλήτων-εναγομένων, για τους οποίος εκκρεμεί η εκδίκαση ποινικής υπόθεσης ενώπιον του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Πειραιώς με αφορμή το ίδιο βιοτικό συμβάν, για τις αξιόποινες πράξεις της συκοφαντικής δυσφήμησης και της απόπειρας εξαπάτησης εκλογέων, ενόψει του ότι η απόφαση του πολιτικού δικαστηρίου εκτιμάται ελεύθερα, με βάση τον κανόνα της ηθικής απόδειξης, αλλά και το άρθρο 62 του ΚΠΔ. Ούτε είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι πρέπει να αναστέλλεται η διαδικασία κατά το άρθρο 250 του ΚΠολΔ και συνακόλουθα η έκδοση της απόφασης του πολιτικού δικαστηρίου, μέχρι να εκδοθεί οριστική απόφαση του ποινικού δικαστηρίου, διότι έτσι η αναστολή αυτή θα κατέληγε να είναι υποχρεωτική για το πολιτικό δικαστήριο, ενώ ο δικονομικός νομοθέτης την εντάσσει στη διακριτική του ευχέρεια, και μάλιστα δίχως να δημιουργείται λόγος έφεσης ή αναίρεσης επί μη αποδοχής του σχετικού αιτήματος του διαδίκου, ενώ επί πλέον το πολιτικό δικαστήριο οφείλει να συνεκτιμά την παρέλκυση που θα προκαλέσει η αναστολή της δίκης, ώστε να χορηγεί αυτήν με σύνεση (ΑΠ 1252/2022, ΑΠ 855/2022, δημ. σε ΤΝΠ «Νόμος». 

Περαιτέρω, αποδείχθηκε ότι με αφορμή το ανωτέρω δημοσίευμα, ο εκκαλών-εφεσίβλητος-ενάγων στις 17.7.2019 επέδωσε στην τρίτη εκκαλούσα- εφεσίβλητη-εναγομένη, ιδιοκτήτρια εταιρία, την από 17.7.2019 εξώδικη δήλωση- πρό­σκληση, με την οποία την προσκάλεσε κατ’ την § 5 του άρθρου μόνου του ν. 1178/1981, να καταχωρίσει με δαπάνες της στην εφημερίδα την εξώδικη δήλωση-πρόσκληση, και δη, στο αμέσως επόμενο φύλλο. Συγκεκριμένα ζήτησε α) να δημοσιευθεί στην πρώτη σελίδα αυτής στην ίδια θέση και στο ίδιο χρώμα γραμματοσειράς και φόντου, δημοσίευμα το οποίο στη μεν αριστερή πλευρά θα απεικόνιζε σε μικρή έγχρωμη φωτογραφία το λιμάνι της Α., και κατά το υπόλοιπο περιεχόμενό του θα ανέφερε τα εξής «Α.: Αποκατάσταση ανακριβούς δημοσιεύματος, σ. 25». β) στη σ. 25 στην ίδια θέση της εφημερίδας και στις ίδιες διαστάσεις που είχε καταλάβει το δημοσίευμα της 1.6.2019, να γίνει η δημοσίευση της εξώδικης πρόσκλησης-δήλω­σης και γ) να του γίνει η κοινοποίηση (με δαπάνες της τρίτης εναγομένης) του δημοσιεύματος της αποκατάστασης. Ακολούθως, στο φύλλο με αριθ. …/ 20.7.2019 της εφημερίδας, στη 1η σελίδα αυτής στο κάτω μέρος δεξιά δημοσιεύθηκε ο τίτλος «Απάντηση σε δημοσίευμα του «Π». Εξώδικο του νέου δημάρχου Α., Γ. Ζ. σ. 25», ενώ στη σ. 25 αυτής αφού τέθηκε ο τίτλος «Δεν εμφορούμαι από αντιδημοκρατικές ιδέες» δημοσιεύθηκαν μόνον τμήματα της ανωτέρω εξώδικης δήλωσης. Η δημοσίευση αυτή αποτέλεσε άσκηση του δικαιώματος απάντησης του εκκαλούντος-ενάγο­ντος, κατ’ άρθρο 14 § 5 του Συντάγματος και όχι αποκατάσταση της § 5 του ν. 1178/1981, ενόψει του ότι δεν έλαβε χώρα δημοσίευση του συνόλου του κειμένου της ανωτέρω εξώδικης δήλωσης- πρόσκλησης, ούτε τέθηκε ο τίτλος «αποκατάσταση αναληθούς δημοσιεύματος», όπως ζητήθηκε, αλλά και οποιοδήποτε άλλο κείμενο που να υποδηλώνει την εν λόγω αποκατάσταση εκ μέρους των εκκαλούντων-εφεσίβλητων-ένα­γομένων. Η δε, με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/… αγωγή ασκήθηκε την 1.11.2019, ήτοι εντός της νόμιμης προθεσμίας των έξι μηνών από τη γενόμενη δημοσίευση της 20ης.7.2019. Επομένως, από τα ανωτέρω συνάγεται ότι αφενός μεν, παραδεκτώς ασκήθηκε η αγωγή, αφετέρου δε, ότι πράγματι δεν έλαβε χώρα η αποκατάσταση όπως ορίζει η § 5 του ν. 1178/1981 με αποτέλεσμα να υφίσταται η αξίωση του εκκαλούντος-εφεσι­βλήτου-ενάγοντος. Κατά συνέπεια, το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο το οποίο έκρινε ομοίως, ορθώς εφάρμοσε και ερμήνευσε την ανωτέρω διάταξη, αλλά και εκτίμησε τις προσκομισθείσες ενώπιόν του αποδείξεις και ως εκ τούτου τα αντιθέτως υποστηριζόμενα με τον πρώτο λόγο της με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/2022 έφεσης πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιμα. Πρέπει, δε, να σημειωθεί ότι ο προβαλλόμενος από τους εκκαλούντες- εφεσίβλητους-εναγομέ­νους ισχυρισμός, περί καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος κατ’ άρθρο 281 ΑΚ, τον οποίο παραδεκτώς επαναφέρουν στο παρόν Δικαστήριο, τόσον ως λόγο έφεσης, όσο και με τις κατατεθείσες προτάσεις τους (και ο οποίος σιωπηρώς απορρίφθηκε από το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο), συνιστάμενος στο ότι μετά την αποκατάσταση που έλαβε χώρα μέσω της τελευταίας δημοσίευσής τους δημιουργήθηκε εύλογα η πεποίθηση ότι ο εκκαλών-εφεσίβλητος-ενάγων δε θα προβεί στην άσκηση αξιώσεων σε βάρος τους, πρέπει να απορριφθεί ως μη νόμιμος, διότι αρνητικοί της αγωγής ισχυρισμοί (όπως εν προκειμένω, αφού υποστηρίζουν ότι δεν υφίσταται αξίωση λόγω της προηγούμενης αποκατάστασης) δεν δύναται να καταστήσουν καταχρηστική την άσκηση του δικαιώματος. 

Ενόψει, δε, του ότι αποδείχθηκε ότι το ανωτέρω δημοσίευμα προσέβαλε την τιμή και την υπόληψη του εκκαλούντος-ενάγοντος συντρέχει περίπτωση για την αποκατάσταση της ηθικής του βλάβης την οποία, αιτιωδώς υπέστη. Συγκεκριμένα, παρά το γεγονός ότι τελικά ο συνδυασμός «Α.Α.» με επικεφαλής τον εκκαλούντα- εφεσίβλητο-ενάγοντα επικράτησε στις επαναληπτικές εκλογές της 2ης.6.2019 με ποσοστό 53,40% έναντι του συνδυασμού «Α.Ε.Δ.» που έλαβε ποσοστό 46,60%, ώστε να ανακηρυχθεί ως Δήμαρχος Α. ο εκκαλών- εφεσίβλητος-ενάγων, αυτός προσβλήθηκε στην προσωπικότητά του καθότι στην κλειστή κοινωνία της Α. και δη, παραμονή των εκλογών, δόθηκε η εντύπωση ότι εμφορείται από τις ιδέες και τις πεποιθήσεις της «Χ.Α.» (αλλά και ότι τυχόν εκλογή του συνδυασμού του θα ισοδυναμεί με δημοκρατική εκτροπή, όπως συνάγεται από την εκτίμηση του όλου περιεχομένου του δημοσιευθέντος κειμένου, αφού αυτός παρουσιάζεται ως υποστηριζόμενο πρόσωπο από τη «Χ.Α.». Ο δε, εκκαλών-εφεσί­βλητος-ενάγων όπως ανωτέρω εκτέθηκε, ήταν γνωστό πρόσωπο στην Α., καθότι κατά την αμέσως προηγούμενη τετραετία υπήρξε δημοτικός σύμβουλος με το συνδυασμό του Δ.Μ., ήταν μέλος της οικονομικής επιτροπής, Πρόεδρος της Κοινωφελούς Επιχείρησης του Δήμου Α. στην εξυγίανση της οποίας συνέβαλε σύμφωνα με την κατάθεση του μάρτυρα απόδειξης, μέλος του Δ.Σ. του Λιμενικού Ταμείου Α., ταυτόχρονα δε, αυτός δραστηριοποιείται επιχειρηματικά στην Α., διατηρώντας ασφαλιστικό πρακτορείο και σχολή οδήγησης. Το γεγονός αυτό, δεδομένου ότι έλαβε χώρα παραμονή της εκλογικής αναμέτρησης, είχε ως αποτέλεσμα ο συνδυασμός αυτού να λάβει- έστω κατά τι μικρότερο ποσοστό ψήφων από το προσδωκόμενο, σύμφωνα με την κατάθεση του μάρτυρα ενόψει και της προηγούμενης επιτυχημένης θητείας του εκκαλούντος-εφεσιβλήτου-ενάγοντος ως δημοτικού συμβούλου, αφού παρουσιάστηκε στους ψηφοφόρους ως «μη δημοκρατικός» υποψήφιος δήμαρχος και σε αντίθεση με τον έτερο υποψήφιο, Δ.Μ., περαιτέρω δε, να συζητηθεί αυτός από μερίδα των συμπολιτών του στην τοπική κοινωνία της Α. ως «Χρυσαυγίτης». Το Δικαστήριο, λαμβάνοντας υπόψη το είδος και τη βαρύτητα της προσβολής, την απαξία των γεγονότων και του χαρακτηρισμού που αποδόθηκαν, το χρόνο που η προσβολή έλαβε χώρα, το βαθμό πταίσματος του πρώτου και του δεύτερου των εκκαλούντων- εφεσίβλητων-εναγομέ­νων, την επελθούσα βλάβη στην προσωπικότητα του εκκαλούντος-εφεσίβλητου-ενάγοντος, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των διαδίκων, κρίνει ότι για τη χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης του εκκαλούντος-ενάγοντος απαιτείται η καταβολή σ’ αυτόν του ποσού των οκτώ χιλιάδων (8.000,00) ευρώ, ποσό που κρίνεται, εύλογο, κατά την αρχή της αναλογικότητας. Κατόπιν των ανωτέρω, το πρωτοβάθμιο Δικαστήριο το οποίο με την εκκαλούμενη απόφαση, έκανε εν μέρει δεκτή ως και κατ’ ουσίαν βάσιμη την αγωγή και υποχρέωσε τους εφεσίβλητους-ενα­γόμενους να καταβάλουν στον εκκαλούντα-ενάγοντα εις ολόκληρον ο καθένας, το ποσό των 2.500 ευρώ νομιμοτόκως από την επίδοση της αγωγής έως την πλήρη εξόφληση, εσφαλμένα αφενός μεν, εφάρμοσε τις διατάξεις των άρθρων 25 του Συντάγματος και 932 ΑΚ, αφετέρου δε, εκτίμησε τις ενώπιόν του αποδείξεις. 

Εξ αυτού του λόγου κατά παραδοχή εν μέρει ως κατ’ ουσίαν βάσιμου του σχετικού λόγου της με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/2022 έφεσης, η εκκαλούμενη απόφαση πρέπει να εξαφανιστεί στο σύνολό της για το ενιαίο της εκτέλεσης, γενομένης δεκτής ως κατ’ ουσίαν βάσιμης της έφεσης, ακολούθως δε, αφού κρατηθεί και δικαστεί από το παρόν Δικαστήριο, η με αριθ. κατ. ΓΑΚ/ΕΑΚ/…/…/2019 αγωγή πρέπει να γίνει δεκτή εν μέρει ως ουσιαστικά βάσιμη και να υποχρεωθούν οι εφεσίβλητοι-εναγόμενοι να καταβάλουν στον εκκαλούντα-ενάγοντα εις ολόκληρον ο καθένας το ποσό των οκτώ χιλιάδων (8.000,00) ευρώ με το νόμιμο τόκο από την επίδοση της αγωγής έως την πλήρη εξόφληση. Επίσης πρέπει να διαταχθεί η καταχώριση εκ μέρους της τρίτης εφεσίβλητης-εναγομένης στην εφημερίδα «Π» περίληψης της παρούσας απόφασης που θα περιέχει τα αναγκαία κατά νόμο στοιχεία, σύμφωνα με την § 6 του άρθρου μόνου του ν. 1178/1981 στην ίδια θέση που είχε καταχωριστεί το επίδικο δημοσίευμα της 1ης.3.2019 εντός δεκαπέντε ημερών από την επίδοση της παρούσας και να απειληθεί σε βάρος της τρίτης εφεσίβλητης-εναγομένης ως χρηματικ ή ποινή το ποσό των τριακοσίων (300,00) ευρώ για κάθε ημέρα καθυστέρησης δημοσίευσης της ως άνω περίληψης στην εφημερίδα (απορριπτομένου του αιτήματος για την προσωπική κράτηση του πρώτου και του δεύτερου των εφεσιβλήτων-εναγομένων ως ουσιαστικά αβάσιμου). 

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Το ζήτημα άρσης προσβολής δημοσίου προσώπου σε ηλεκτρονική εφημερίδα*

Α. Ο τρόπος αποκατάστασης της ηθικής βλάβης ως γενικότερο ζήτημα 

Ι. Εισαγωγή
 

Το κεντρικό ζήτημα* που τίθεται στην υπό σχολιασμό απόφαση υπ’ αριθ. …/2023 του Μονομελούς Εφετείου Πειραιώς, είναι αυτό της αποκατάστασης προσβολής ενός μικτού εννόμου συμφέροντος, ενός συμφέροντος δηλ. τόσο περιουσιακού όσο και ηθικού χαρακτήρα. Το συμφέρον αυτό εν προκειμένω αφορά την πολιτική εξέλιξη ενός υποψηφίου Δημάρχου νήσου του Αργοσαρωνικού. Η απόφαση δέχεται ότι η συκοφαντική του δυσφήμιση, που τον παρουσίαζε ως υπέρμαχο «αντιδημοκρατικών και ολοκληρωτικών ιδεών» και μάλιστα παραμονές του β’ γύρου Δημοτικών Εκλογών, προσέβαλε τόσο την πολιτική όσο και την επαγγελματική έκφανση της προσωπικότητας του υποψηφίου, ο οποίος κέρδισε τις εκλογές με ποσοστό 53,40% (έναντι 46,60% του πολιτικού του αντιπάλου). Το πολιτικό και επαγγελματικό συμφέρον του υποψηφίου έχουν παγίως τόσο περιουσιακό όσο και μη περιουσιακό χαρακτήρα. Ως προς αυτά δεν υφίσταται κάποια αμφιβολία και γίνονται αποδεκτά. Μείζον είναι το ζήτημα που συνδέεται με την αποκατάσταση της μη περιουσιακής προσβολής. Τίθενται τα ερωτήματα α) εάν αυτή μπορεί και πρέπει να αποκατασταθεί με περιουσιακό τρόπο ή αντίθετα πρέπει η αποκατάσταση να είναι περιοριστικά μη περιουσιακή στο βαθμό που αφορά προσβολή της προσωπικότητας στο πλαίσιο της ΑΚ 57, β) εάν τελικά είναι εφικτή η περιουσιακή αποτίμηση της μη περιουσιακής βλάβης και σε περίπτωση θετικής απάντησης, γ) βάσει ποιων κριτηρίων και δ) εάν πρέπει να εφαρμοστούν στους ιστοτόπους και στα κοινωνικά δίκτυα τα νομοθετικώς και γενικώς ισχύοντα στα περί Τύπου αδικήματα για χρηματική ικανοποίηση λόγω δυσφημήσεων. Η σχολιαζόμενη απόφαση του Εφετείου Πειραιώς αναγνωρίζει δικαίωμα χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, επιδικάζοντας αποζημίωση ύψους 8.000 ευρώ εις ολόκληρον κατά ιδιοκτήτη, διευθυντή εφημερίδας και διευθυντή σύνταξης του προσβλητικού για τον υποψήφιο Δήμαρχο δημοσιεύματος.

ΙΙ. Η ύπαρξη προσβολής ως όρος εκ των ων ουκ άνευ
 

1. Φύση της προσβολής της προσωπικότητας υποψηφίου δημάρχου

Υπό την συνταγματική σκοπιά του άρθρου 5 § 1 Σ, η προσωπικότητα συνίσταται μεταξύ άλλων1 στην ανάπτυξη κοινωνικής, επαγγελματικής, οικονομικής και κάθε είδους νόμιμης δραστηριότητας. Εν προκειμένω η παρακώλυση της δημόσιας δράσης ενός προσώπου και της προεκλογικής του εκστρατείας μέσω διάδοσης αναληθών ειδήσεων συνδέεται μάλλον με την πολιτική (δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι), κοινωνική2 και την ευρύτερη νόμιμη δραστηριότητά του, παρά με την επαγγελματική και οικονομική του ανάπτυξη. Το λειτούργημα ενός Δημάρχου έχει – ή μάλλον πρέπει να έχει - ένα χαρακτήρα κοινωνικής και πολιτικής προσφοράς παρά επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ανάληψη αντίστοιχης θέσης δημοσίου λειτουργήματος δεν θα πρέπει να δεχτούμε ότι έχει αμιγώς βιοποριστικό σκοπό. Ωστόσο, ανάλογα με το είδος του αναληθούς δημοσιεύματος, οι αρνητικές επιπτώσεις μπορεί να επεκταθούν και σε εκφάνσεις της κυρίως οικονομικής και επαγγελματικής του δραστηριότητας, ιδίως δε όταν το πρόσωπο αναληθώς συνδέεται με πολιτικό κόμμα που έχει δήθεν ως στόχο την εκτροπή του πολιτεύματος3. Ο εν λόγω υποψήφιος διατηρούσε ασφαλιστικό πρακτορείο και σχολή οδηγών. Η εν λόγω προσβολή της προσωπικότητας που υπέστη ο υποψήφιος Δήμαρχος δυνητικά θα μπορούσε να έχει επιπτώσεις και στην οικονομική και επαγγελματική του δραστηριότητα, με ενδεχόμενη μείωση της πελατείας του λόγω του αρνητικού αντικτύπου από το αναληθές δημοσίευμα. 

Έτι περαιτέρω, ο αναπόδεικτος δημοσιευθείς και αναρτηθείς ισχυρισμός, ότι ο υποψήφιος δήμαρχος συνδέεται με κόμμα που επιδιώκει την κατάλυση της δημοκρατίας, συντέλεσε σε προσβολή των παρακάτω επιμέρους εκφάνσεων/εκδηλώσεων του ενιαίου δικαιώματος επί προσωπικότητάς του, ήτοι α) του ατομικού δικαιώματος του εκλέγεσθαι4 δημιουργώντας ρεύμα απόσπασης ψηφοφόρων του, β) της φήμης, της τιμής, της υπόληψης και της αξιοπρέπειάς του («καθότι τον παρουσίαζαν ως έναν υποψήφιο που εμφορείται από μη δημοκρατικές ιδέες»)5, γ) του δικαιώματός του στην κοινωνική συμμετοχή και παρουσία, καθώς το δημοσίευμα συντέλεσε στον κοινωνικό του αποκλεισμό6 και δ) του δικαιώματός του για ισότιμη συμμετοχή στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, χωρίς διακρίσεις, ιδίως λόγω διακριτικής μεταχείρισης για τα υποτιθέμενα πολιτικά του φρονήματα («ώστε να μην πρέπει να ψηφιστεί από τους ψηφοφόρους και μάλιστα μόλις μια μέρα πριν τον επαναληπτικό γύρο σε αντιδιαστολή με τον μέχρι τότε εκείνο, Δήμαρχο της … που αναφέρεται στο κείμενο ως «δημοκρατικός άνθρωπος»»)7. Επομένως, συνέπεια αυτών των προσβολών ήταν ο κοινωνικός διασυρμός του προσβαλλόμενου8 με αρνητικές επιπτώσεις στο πολιτικό του μέλλον9.

2. Ανυπαρξία λόγου άρσης του παράνομου χαρακτήρα

Το δεύτερο ζήτημα, που ορθώς εξετάζει το Εφετείο Πειραιώς, είναι εάν η εν λόγω προσβολή της προσωπικότητας είναι παράνομη και εάν συντρέχουν λόγοι άρσης αυτής. Το παράνομο της προσβολής μπορεί να αρθεί μεταξύ άλλων α) λόγω στάθμισης συμφερόντων, β) λόγω δικαιολογημένου ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης κατά ΠΚ 367 § 1γ και γ) λόγω αναφοράς αληθών πραγματικών γεγονότων10. Το δικαστήριο εξέτασε τις υπό β΄ και γ΄ περιπτώσεις και απέκλεισε την περίπτωση της άρσης του παράνομου χαρακτήρα της δημοσίευσης και ανάρτησης λόγω δικαιολογημένου ενδιαφέροντος11. 

Ειδικότερα, ο Διευθυντής του εντύπου, ο Διευθυντής Σύνταξης και η ιδιοκτήτρια της εφημερίδας προέβαλαν την ένσταση για άρση του παράνομου χαρακτήρα της προσβολής του άρθρου 367 § 1γ ΠΚ. Ισχυρίστηκαν ότι ενήργησαν από δικαιολογημένο ενδιαφέρον, ήτοι στο πλαίσιο της κοινωνικής αποστολής του τύπου για την ενημέρωση του κοινού12. Η εν λόγω κοινωνική αποστολή πράγματι υφίσταται, όμως όχι χωρίς να τηρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Άλλωστε, όπως σωστά αναφέρει το Εφετείο Πειραιά, ενυπάρχει στη δημοσιογραφική δραστηριότητα «αυξημένο[ς] κίνδυνο[ς] προσβολής της προσωπικότητας λόγω της δημοσιότητας». Ο τύπος, εκ του λόγου αυτού, έχει συγκεκριμένες «συναλλακτικές υποχρεώσεις», στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το καθήκον αλήθειας και ο σεβασμός της προσωπικότητας13. Στο πλαίσιο των εν λόγω υποχρεώσεων, ο δημοσιογράφος οφείλει εκ των προτέρων να ελέγξει την αλήθεια των πληροφοριών και των ειδήσεων, ώστε το περιεχόμενο να συμπίπτει με την πραγματικότητα. Κατά το Εφετείο, εάν δεν τηρηθούν οι ως άνω συναλλακτικές υποχρεώσεις και μεταδοθεί αναληθής είδηση, δεν μπορεί να υποστηριχτεί η ύπαρξη δικαιολογημένου ενδιαφέροντος του δημοσιογράφου προς ενημέρωση του κοινού. Συνεπώς, με σωστή νομική προσέγγιση και αιτιολογία, δεν γίνεται δεκτή από το Εφετείο η ένσταση για άρση του παράνομου της προσβολής, κατ’ άρθρο 367 ΠΚ § 1γ.

Η αναφορά, χωρίς την ύπαρξη αποδεικτικών στοιχείων, σε υποψήφιο ως «εκτροπέα» του δημοκρατικού πολιτεύματος, σε εφημερίδα (χάρτινη και ηλεκτρονική) και μάλιστα, ενώ ο ίδιος ο υποψήφιος είχε δημόσια «αρνηθεί οποιαδήποτε σχέση με ρατσιστικές και εθνικιστικές πρακτικές» συνιστούσε προφανώς μια υπέρβαση της ελευθερίας έκφρασης (άρθρο 14 § 1 Σ) και παραβίαση της συναλλακτικής υποχρέωσης αληθείας14, που διαφυλάσσεται και στο άρθρο 1 § ε΄ Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας. Ορθά επισημαίνεται στην σχολιαζόμενη απόφαση ότι «ο δημοσιογράφος οφείλει να διαπιστώνει, πριν από την δημοσίευση, την αλήθεια όλων των δυσφημιστικών γεγονότων». Η ένσταση περί δικαιολογημένου ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης για τις πολιτικές πεποιθήσεις του εν λόγω υποψήφιου δημάρχου, δεν δικαιολογεί και δεν νομιμοποιεί την αναφορά αναληθών ή τουλάχιστον μη επιβεβαιωμένων ειδήσεων. Εξάλλου, δικαιολογημένο είναι το συμφέρον που δεν έρχεται σε αντίθεση με το δίκαιο και τα χρηστά ήθη. Το συμφέρον του κοινού για πληροφόρηση, όμως, δεν συνιστά απόλυτο δικαιολογητικό λόγο επέμβασης στην προσωπικότητα, αλλά η επίκλησή του από τον δράστη οδηγεί σε στάθμιση συμφερόντων, σε στάθμιση δηλαδή μεταξύ της συνταγματικά κατοχυρωμένης ελευθερίας της έκφρασης μέσω του τύπου και των λοιπών ΜΜΕ και του δικαιώματος της προσωπικότητας του προσώπου15. Τέτοιου είδους δημοσιογραφική συμπεριφορά δεν εξυπηρετεί κάποιο δικαιολογημένο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης (ΠΚ 367)16. Ο κοινωνικός σκοπός του τύπου δεν είναι η δυσφήμιση ή η εξύβριση και κατ’ επέκταση η προσβολή προσωπικότητας προσώπων. Η αντίθετη θέση της παλαιότερης νομολογίας, σύμφωνα με την οποία η άγνοια των δημοσιογράφων ως προς την αναλήθεια των διαδιδόμενων γεγονότων ή η αντικειμενική αδυναμία ελέγχου της ακρίβειάς τους θα έπρεπε να αίρει τον παράνομο χαρακτήρα της προσβολής, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Μια τέτοια θέση θα κατέληγε στην παντελή έλλειψη ευθύνης των δημοσιογράφων και κατόχων ΜΜΕ, παρά την νομοθετική βούληση επίτασης της ευθύνης τους (γνήσια αντικειμενική ευθύνη εκ του άρθρου μόνου § 1 ν. 1178/1981)17. 

Όπως αναφέραμε και στην αρχή της ενότητας, το παράνομο της προσβολής μπορεί να αρθεί και στο πλαίσιο της ΑΚ 59 και ΑΚ 57 λόγω στάθμισης συμφερόντων. Η προσβολή είναι παράνομη όταν η επέμβαση στην προσωπικότητα του άλλου δεν είναι επιτρεπτή από το δίκαιο ή γίνεται σε ενάσκηση δικαιώματος, το οποίο όμως είναι από άποψη έννομης τάξης μικρότερης σπουδαιότητας, είτε ασκείται καταχρηστικά18. Ενόψει της σύγκρουσης των προστατευόμενων αγαθών προς τα προστατευόμενα αγαθά της προσωπικότητας των άλλων ή προς το συμφέρον της ολότητας, θα πρέπει να αξιολογούνται και να σταθμίζονται στη συγκεκριμένη περίπτωση τα συγκρινόμενα έννομα αγαθά και συμφέροντα για την διακρίβωση της ύπαρξης προσβολής του δικαιώματος επί της προσωπικότητας και ο παράνομος χαρακτήρας της19. Εν προκειμένω, τα αντιτιθέμενα συμφέροντα των διαδίκων συνίστανται α) στο δημοσιογραφικό συμφέρον του Διευθυντή εντύπου/ σύνταξης για την πληροφόρηση του κοινού και β) στο συμφέρον του ενάγοντος για προστασία της προσωπικότητάς του, της τιμής και της υπόληψής του. Θα πρέπει, επομένως, να εξεταστεί, εάν είναι αναγκαία για την ικανοποίηση του ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης η δημοσίευση του εν λόγω κειμένου με ανώνυμο συντάκτη, που περιέχει αναληθείς πληροφορίες. Η δημοσίευση αναληθών ή έστω μη εξακριβωμένων πληροφοριών20 για ένα δημόσιο πρόσωπο, δεν αποτελεί πράξη που υπαγορεύεται από το δημοσιογραφικό καθήκον. Σαφώς, το συμφέρον της προστασίας της τιμής του δημοσίου προσώπου προέχει στη δεδομένη περίπτωση έναντι ενός υποτιθέμενου δημοσιογραφικού συμφέροντος, που δεν κατατείνει στην ανεύρεση της αλήθειας, αλλά στην δημοσίευση ψευδών δεδομένων21. 

Άλλωστε τόσο η θεωρία22 όσο και η νομολογία23 συντείνουν στο εξής, ότι «δημοσιεύματα που περιέχουν αναληθείς ισχυρισμούς και δεν συνδέονται με μια αληθινή πραγματική κατάσταση και για τα οποία ο συντάκτης δεν τήρησε τις συναλλακτικές υποχρεώσεις, θεμελιώνουν χωρίς άλλο τον παράνομο χαρακτήρα της προσβολής της προσωπικότητας και δεν τίθεται θέμα δικαιολογημένου ενδιαφέροντος και στάθμισης συμφερόντων» (ΕφΠατ 865/ 200724). Δηλαδή, αναφορικά με την σχολιαζόμενη περίπτωση, θα έπρεπε να είχε προηγηθεί έλεγχος περί της αλήθειας και ακρίβειας των υπό δημοσίευση πληροφοριών. Εάν ο ανώνυμος συντάκτης είχε καταγράψει αληθή δεδομένα, στην προκειμένη περίπτωση η πράξη του θα μπορούσε να νομιμοποιηθεί με επίκληση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος ή της στάθμισης συμφερόντων25. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ΟλΑΠ 13/199926, όπου γίνεται δεκτή η άρση του παράνομου χαρακτήρα της προσβολής, στην περίπτωση του χαρακτηρισμού των οπαδών του ΠΑΟΚ ως «Βουλγάρων» σε γλωσσικό λεξικό του Μπαμπινιώτη. Σε αυτή την περίπτωση ορθώς κρίθηκε ότι η επιστημονική ελευθερία και η ελευθερία του τύπου (άρθρα 14 και 17 Σ αντίστοιχα) επιτρέπεται να θίγουν τον εξωτερικό πυρήνα της προσωπικότητας (άρθρο 5 § 1). 

Ένας επιπλέον ισχυρισμός που νομιμοποιεί την δημοσιοποίηση (αληθών) ιδιωτικών πληροφοριών και προσωπικών δεδομένων (εν προκειμένω ευαίσθητων λόγω της αναφοράς πολιτικών φρονημάτων) είναι ο χαρακτηρισμός ενός προσώπου ως δημοσίου. Ο χαρακτηρισμός του ενάγοντα από το εν λόγω δικαστήριο ως δημοσίου προσώπου27 ήταν επιτυχής λόγω της δημοσιότητας στην οποία ευλόγως υπόκειται ένας υποψήφιος δήμαρχος. Εντούτοις, ορθά η προκείμενη εφετειακή απόφαση απέρριψε την σχετική ένσταση, διότι δριμεία κριτική κατά δημοσίου προσώπου είναι ανεκτή στο πλαίσιο έκφρασης γνώμης και αξιολογικής κρίσης, χωρίς όμως να φθάνει στην αναφορά ψευδών γεγονότων (βλ. και ΠΚ 361-363). Η εκπεφρασμένη από τον υποψήφιο άρνησή του να ενταχθεί σε ακροδεξιά σχήματα και η παρόλα αυτά σύνδεσή του με αυτά δεν μπορεί όμως να θεωρηθεί αξιολογική κρίση, παρά μόνο ψευδής διάδοση για ένα πραγματικό γεγονός («το δημοσίευμα ήταν ανακριβές»)28. Η άρση του παράνομου χαρακτήρα θα μπορούσε να γίνει δεκτή μόνο αν τα περιστατικά που δημοσιεύτηκαν ήταν αληθή29. Επομένως, ορθώς πρωτοδίκως απερρίφθη η σχετική ένσταση περί άρσης του άδικου χαρακτήρα της προσβολής της προσωπικότητας του υποψηφίου Δημάρχου. Εξάλλου, η άσκηση της ελευθερίας του τύπου με αυτό τον τρόπο είναι καταχρηστική, όπως αναφέρεται στην σχολιαζόμενη απόφαση30. Κατά συνέπεια ορθώς θεώρησε το Εφετείο Πειραιώς ότι υπήρξε προσβολή προσωπικότητας του υποψηφίου Δημάρχου. 
 

Β. Ο τρόπος αποκατάστασης της ηθικής βλάβης ως γενικότερο ζήτημα
 

Ι. Κριτήρια προσδιορισμού του εύλογου ποσού στην προκείμενη περίπτωση

1. «Κοινωνική κατάσταση των μερών»

Μετά την δικαστική αναγνώριση της ύπαρξης προσβολής προσωπικότητας του υποψήφιου Δημάρχου τίθεται ένα περαιτέρω ζήτημα: εάν αποτιμήθηκε χρηματικά προσηκόντως η προσβολή αυτή. Η «κοινωνική κατάσταση» των μερών αποτελούσε και παραμένει ένα βασικό κριτήριο για τον υπολογισμό του ευλόγου ποσού χρηματικής ικανοποίησης και έχει τις ρίζες του βαθιά πίσω στις απαρχές του 19ου αιώνα (για την ακρίβεια στο 1794), οπότε ο πρωσσικός Αστικός Κώδικας (Preussisches Allgemeines Landrecht) προέβλεπε τη χρηματική ικανοποίηση για προσβολές μόνο ατόμων προερχόμενων από ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις, όπως «οι γεωργοί και οι απλοί αστοί»31. Για τις λοιπές κοινωνικές τάξεις θεωρείτο προσβλητικό να συγχωρέσουν μια προσβολή μη περιουσιακού τους αγαθού (κυρίως της τιμής) έναντι καταβολής χρηματικού ποσού. Ο μόνος τρόπος προστασίας της τιμής τους θεωρείτο η μονομαχία32. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι η χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης ουσιαστικά αντιμετωπίστηκε κοινωνικά, ως ένα μέτρο βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου οικονομικά αδύναμων ανθρώπων, προσβληθέντων στα μη περιουσιακά τους συμφέροντα. Η κοινωνική και οικονομική κατάσταση των μερών αποτελεί μέχρι σήμερα ένα αποφασιστικό κριτήριο, όχι μόνο στη γερμανική33 αλλά και στην ελληνική νομολογία34 και θεωρία35 για την επιδίκαση χρηματικής ικανοποίησης.

Εν προκειμένω η κοινωνική κατάσταση του ενάγοντος-εκκαλούντος είναι ιδιαίτερα υψηλή, αφού έχει αναγνωρισιμότητα36. Το στοιχείο αυτό είναι σημαντικό για τον καθορισμό του βαθμού μη περιουσιακής προσβολής. Αυτό αποδεικνύεται από μια ενδεικτική αναδρομή στη νομολογία. Χαρακτηριστική είναι η απόφαση του Εφετείου Αθηνών με αριθ. 8908/198837, όπου επιδικάσθηκε χρηματική ικανοποίηση σε συνταξιούχο του ΙΚΑ πολύ μικρότερη από όσο με την αρεοπαγητική 1407/198838, όπου προσβάλλεται ο βουλευτής Λιβανός με παρόμοιο τρόπο. Παρά το γεγονός ότι και στις δύο περιπτώσεις επρόκειτο για προσβολές μέσω εφημερίδων πανελλήνιας κυκλοφορίας και οι σχετικές αποφάσεις εκδόθηκαν τον ίδιο χρόνο, εντούτοις στην πρώτη περίπτωση επιδικάσθηκαν 300.000 δρχ., ενώ στη δεύτερη 1.000.000 δρχ. Αντιστοίχως, η ηθική βλάβη καθηγητή Νομικής λόγω προσβολής από συνάδελφό του θεωρείται μεγαλύτερη της ηθικής βλάβης που υπέστη διαρρήκτης λόγω προσβολής με τις ίδιες υβριστικές εκφράσεις από συγκρατούμενό του, επίσης διαρρήκτη, κατά τη διάρκεια της διάρρηξης39. Την θέση αυτή, ότι δηλ. η αναγνωρισιμότητα συνιστά μείζον στοιχείο για την κοινωνική κατάσταση του μέρους και κατ’ επέκταση για τον προσδιορισμό του εύλογου ποσού της χρηματικής ικανοποίησης, δέχεται και η θεωρία40. Υπό το πρίσμα αυτού του κριτηρίου το επιδικασθέν ποσό χρηματικής ικανοποίησης στην σχολιαζόμενη απόφαση, ύψους 8.000 ευρώ είναι πάρα πολύ χαμηλό. Αυτό ισχύει πολλώ δε μάλλον εάν λάβουμε υπόψιν και τα λοιπά κριτήρια της ηθικής βλάβης, όπως την βαρύτητα προσβολής, η οποία ήταν βαριά εάν συνυπολογιστεί το γεγονός ότι είχε πολιτικό χαρακτήρα για ένα υποψήφιο δήμαρχο και τελέστηκε παραμονή του επαναληπτικού γύρου εκλογών41. Μάλιστα, αυτό το πραγματικό υπάγεται και σε δύο επιπλέον κριτήρια που αναφέρει η απόφαση: αυτό του «χρόνου που η προσβολή έλαβε χώρα» και «την επελθούσα βλάβη στην προσωπικότητα του εκκαλούντος-εφεσιβλήτου-ενά­γοντος». 

2. Βαθμός υπαιτιότητας

Ο βαθμός πταίσματος λαμβάνεται, επίσης, σοβαρά υπόψη42 και εν προκειμένω είναι μεγάλος αφού είναι εμφανής η πρόθεση αλλοίωσης του εκλογικού αποτελέσματος με διάδοση ψευδών ειδήσεων την παραμονή εκλογών «ώστε περαιτέρω να λάβει λιγότερες ψήφους από τις αναμενόμενες κατά το πολιτικό ρεύμα», λαμβανομένου υπόψιν ότι η διαφορά των δύο υποψηφίων στον πρώτο γύρο εκλογών (26.5.2019) ήταν 1,5%. Αυτός ήταν ο στόχος που διαδιδόταν με ανώνυμες αναρτήσεις από τον εναγόμενο ότι ο υποψήφιος δήμαρχος συνδέεται με κόμμα που επιδιώκει «την δημοκρατική εκτροπή» και μάλιστα ενώ «ο ίδιος κατά τη διάρκεια debate πριν το πρώτο γύρο εκλογών, μετά από σχετική ερώτηση είχε ρητά αρνηθεί την οποιαδήποτε σχέση του συνδυασμού του με ρατσιστικές ή εθνικιστικές πρακτικές». Επομένως, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο μάλλον επιεικώς έκρινε την συμπεριφορά του Διευθυντή της εφημερίδας και του Διευθυντή Σύνταξης ως βαριά αμελή. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι η συνυπαιτιότητα συνιστά ένα πρόσθετο κριτήριο για τον προσδιορισμό του ποσού της χρηματικής ικανοποίησης43, ο υποψήφιος Δήμαρχος δεν προκάλεσε τους σχολιασμούς αυτούς και τις δημοσιεύσεις και κατά συνέπεια υφίσταται ανυπαρξία συνυπαιτιότητάς του. Εν κατακλείδι, τόσο ο βαθμός προσβολής όσο και αυτός της υπαιτιότητας και της κοινωνικής κατάστασης του ενάγοντος, δεν δικαιολογούν τον καθορισμό του ευλόγου ποσού χρηματικής ικανοποίησης στο ύψος μόνο των 8.000 ευρώ44.

3. Ειδικά κριτήρια στα περί τύπου εγκλήματα 
 

Στα προαναφερθέντα κριτήρια που εφαρμόζονται γενικά στη νομολογία για τον προσδιορισμό ευλόγου ποσού χρηματικής ικανοποίησης (βαθμός υπαιτιότητας και προσβολής, κοινωνική και οικονομική κατάσταση των μερών) ο ν. 1178/1981 (με τις τροποποιήσεις που έχει υποστεί το 2015 και 2024) στην § 2 άρθρου μόνου προσθέτει άλλα τρία αναφορικά με τις προσβολές δια τύπου: α) το είδος, τη φύση, τη σπουδαιότητα, τη βαρύτητα και την απαξία των γεγονότων, πράξεων ή χαρακτηρισμών που του αποδόθηκαν με το δημοσίευμα (περ. β΄), β) το είδος της προσβολής, που υπέστη ο προσβληθείς (περ. γ΄), και γ) τις συνθήκες τέλεσης της αδικοπραξίας (περ. ε΄). Στην τελευταία περίπτωση ενδεχομένως παραπέμπει στο άρθρο 300 ΑΚ (ένσταση συνυπαιτιότητας), ενώ στην περ. α’ αυτής της παραγράφου εξειδικεύεται το γνωστό κριτήριο του βαθμού προσβολής («τις επιπτώσεις του δημοσιεύματος στον αδικηθέντα, καθώς και στο οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον»). Εντούτοις, στην προκείμενη περίπτωση, παρά το γεγονός ότι στη μείζονα πρόταση γίνεται ρητή αναφορά στα ειδικότερα κριτήρια του χρόνου τέλεσης της προσβολής και της επελθούσας βλάβης, τα εν λόγω κριτήρια δεν αξιοποιούνται αυτοτελώς στο πλαίσιο της στάθμισης των συγκρουόμενων δικαιωμάτων. Αντιθέτως, λαμβάνονται υπόψη αποκλειστικά και μόνο ως συνιστώσες των συνθηκών τέλεσης της αδικοπραξίας, οι οποίες κρίνονται επιβαρυντικές για τους εναγόμενους, καθόσον προέβησαν στη διασπορά ψευδών ειδήσεων ενόψει της επικείμενης εκλογικής αναμέτρησης.

ΙΙ. Η αδυναμία ικανοποίησης μη περιουσιακής αξίωσης με περιουσιακό τρόπο

1. Προβληματισμός ως προς το ύψος χρηματικής ικανοποίησης
    

Η εν λόγω απόφαση αποτελεί μια περίπτωση σχετικά χαμηλής απόδοσης ευλόγου ποσού χρηματικής ικανοποίησης, αν λάβει κανείς υπόψη ότι το ύψος στις προσβολές δια του τύπου σε εφημερίδα με συκοφαντικό περιεχόμενο κυμαίνεται από 5.000 έως 50.000 ευρώ45. Σε ακόμα χαμηλότερο ύψος κυμαίνονται οι προσβολές μέσω κοινωνικών δικτύων, όπως μέσω Facebook. Χαρακτηριστικά το Μονομελές Εφετείο Θεσσαλονίκης με την υπ’ αριθ. 398/2020 απόφασή του επιδίκασε το ποσό των 5.000 ευρώ λόγω εξύβρισης και συκοφαντικής δυσφήμισης μέσω Facebook46. Η διαρκής και πάγια αυτή θέση των δικαστηρίων όλων των βαθμών δικαιοδοσίας στην Ελλάδα διατήρησης της ηθικής βλάβης σε πολύ χαμηλά επίπεδα δεν μπορεί να είναι τυχαία. Προφανώς, επειδή η αποκατάσταση μη περιουσιακής βλάβης με περιουσιακό τρόπο ανοίγει τον δρόμο προς την εμπορευματοποίηση μη περιουσιακών αγαθών και συμφερόντων, όπως της τιμής, της ηθικής και πνευματικής υπόστασης της προσωπικότητας αλλά και την φίμωση των ΜΜΕ47, για αυτό τον λόγο η νομολογία επιδικάζει τόσο χαμηλά χρηματικά ποσά χρηματικής ικανοποίησης. Θέση που υποστηρίζεται τόσο στην αλλοδαπή48 όσο και στην ελληνική θεωρία49. Παρόμοια είναι η θέση και των γερμανικών δικαστηρίων αναφορικά αποκλειστικά με τις προσβολές δια τύπου τελούμενες, τα οποία επιδικάζουν κατά κανόνα μέχρι 20.000 ευρώ ηθική βλάβη και επικεντρώνονται περισσότερο στον μη περιουσιακό τρόπο αποκατάστασης μέσω διορθωτικού δημοσιεύματος.

Στην προκείμενη περίπτωση και de lege lata η απόδοση ενός τόσο ευτελούς ποσού χρηματικής ικανοποίησης όπως εν προκειμένω των 8.000 ευρώ θέτει ερωτήματα ως προς την αποτελεσματικότητα της περιουσιακής ικανοποίησης μιας μη περιουσιακής προσβολής50. Μάλιστα, αν ληφθεί υπόψη ότι η προσβολή ήταν διπλή, δηλ. και από χάρτινη και ηλεκτρονική εφημερίδα, και ότι η προσβολή μέσω ηλεκτρονικών μέσων δεν πραγματοποιείται άπαξ αλλά έχει διάρκεια, αναδημοσιεύεται και παραμένει για απροσδιόριστο χρόνο, ήταν αναμενόμενο ένα μεγαλύτερο ποσό. Παρότι, στο αιτιολογικό της η σχολιαζόμενη απόφαση αναφέρει ότι «η αντίστοιχη καταχώρηση σε μια καταχώρηση σε μια ιστοσελίδα, μπορεί να παραμείνει εκεί για απροσδιόριστο χρόνο, έχοντας διάρκεια, το μέγεθος της οποίας θα λαμβάνεται υπόψη για την επιδίκαση του ποσού προς αποκατάσταση της προκληθείσης ηθικής βλάβης» ΑΠ 1017/ 2020, ΑΠ 1425/2017, δημ. σε «Νόμος»)», εντούτοις δεν φαίνεται να το έλαβε αυτό υπόψη στο διατακτικό της. Θα ανέμενε δηλ. κανείς απόδοση πολύ μεγαλύτερης χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, αφού η δημοσιοποίηση των ψευδών ειδήσεων έγινε μέσω και ηλεκτρονικής εφημερίδας, της οποίας η αναμετάδοση μπορεί να γίνει απροσδιόριστες φορές.
 

2. Η ορθή κατεύθυνση της μη περιουσιακής αποκατάστασης της § 5 μόνου άρθρου ν. 1178/ 1981 
 

Η § 5 μόνου άρθρου ν. 1178/1981, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 37 § 2 ν. 4356/2015, προβλέπει την αποκατάσταση ηθικής βλάβης από προσβολή της τιμής με έναν τρόπο μη περιουσιακό – in natura θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε -, με αυτόν του επανορθωτικού δημοσιεύματος51. Η αποκατάσταση, βέβαια, αυτή δεν χαρακτηρίζεται από την ελαστικότητα της ΑΚ 297 εδ. β΄52, αλλά έχει συγκεκριμένο τρόπο και χρόνο μέσα στον οποίο πρέπει να πραγματοποιηθεί. Στην προκείμενη περίπτωση παρά την αποστολή σχετικού εξωδίκου στον ιδιοκτήτη και στον διευ­θυντή της εφημερίδας, δεν πραγματοποιήθηκε από τους τελευταίους η προβλεπόμενη στην § 5 άρθρου μόνου ν. 1178/1981 μη περιουσιακή αποκατάσταση της προσβολής της τιμής του δυσφημισθέντος. Συγκεκριμένα, α) δεν δημοσιεύθηκε το σύνολο του απεσταλθέντος εξωδίκου β) δεν τέθηκε ο τίτλος «αποκατάσταση αναληθούς δημοσιεύματος» ούτε κάποιος παρόμοιος στην δημοσίευση που πραγματοποιήθηκε. Πιο συγκεκριμένα, δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα σε σημείο που ήταν και το συκοφαντικό άρθρο αλλά με τίτλο «Απάντηση σε δημοσίευμα του Δημάρχου. Απάντηση στο εξώδικο του νέου Δημάρχου Νήσου Γ.Ζ. σ. 25» και υπότιτλο «Δεν εμφορούμαι από αντιδημοκρατικές ιδέες» και όχι το σύνολο του κειμένου του εξωδίκου. Ορθώς, επομένως, έκρινε το δικαστήριο ότι δεν πραγματοποιήθηκε η μη περιουσιακή αποκατάσταση της προσβολής με τον τρόπο που προβλέπεται στο άρθρο 5 μόνου άρθρου ν. 1178/1981. Κατά συνέπεια, ορθώς επίσης έγινε δεκτή ως παραδεκτή η αγωγή, γεγονός το οποίο επισημαίνει και η σχολιαζόμενη εφετειακή απόφαση. Η απόφαση του Εφετείου Πειραιώς καταλήγει στην υιοθέτηση και των δύο τρόπων αποκατάστασης της μη περιουσιακής βλάβης, επιτάσσει δηλ. τόσο καταψηφιστικά την δημοσίευση επανορθωτικού δημοσιεύματος με ποινή 300 ευρώ για κάθε ημέρα καθυστέρηση και παράλληλα επιβάλλει χρηματική ικανοποίηση ύψους 8.000 ευρώ εις ολόκληρον σε ιδιοκτήτη, διευθυντή και εκδότη του εντύπου μέσου. Το ποσό αυτό δίδεται δηλ. συμπληρωματικά για τον ψυχικό πόνο που προσπαθεί να άρει το επανορθωτικό δημοσίευμα, αλλά μπορεί να απαμβλύνει πραγματικά μόνο το εν λόγω χρηματικό ποσό. Το οξύμωρο σχήμα γίνεται ευθέως αντιληπτό και οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η ηθική βλάβη δεν έχει χώρο στην περίπτωση της συκοφαντικής δυσφήμισης. Η τιμωρητική αποζημίωση θα έπρεπε να την αντικαταστήσει σε συνδυασμό με μη περιουσιακούς τρόπους αποκατάστασης, όπως αποκλειστικά το επανορθωτικό δημοσίευμα και η δημόσια συγγνώμη και αρωγή του προσβληθέντος.

Γ. Η αναλογική εφαρμογή των §§ 5 και 6 μόνου άρθρου σε ιστοσελίδες και κοινωνικά δίκτυα 

Ι. Κριτική επί της θέσης της απόφασης επί της αναλογικής εφαρμογής
 

Η σχολιαζόμενη απόφαση τονίζει και την ευρύτερη δημοσιότητα που έχει η ηλεκτρονική σε σχέση με την χάρτινη εφημερίδα με την εξής επιτυχημένη διαπίστωση: «ενώ η δημοσίευση σε συγκεκριμένο φύλλο εφημερίδας ή περιοδικού ή η αναφορά σε συγκεκριμένη ραδιοφωνική ή τηλεοπτική εκπομπή προσβλητικής είδησης κ.λ.π. γίνεται άπαξ και δεν έχει διάρκεια, αντίθετα η αντίστοιχη καταχώρηση σε μια καταχώρηση σε μια ιστοσελίδα, μπορεί να παραμείνει εκεί για απροσδιόριστο χρόνο, έχοντας διάρκεια, το μέγεθος της οποίας θα λαμβάνεται υπόψη για την επιδίκαση του ποσού προς αποκατάσταση της προκληθείσης ηθικής βλάβης (ΑΠ 1017/2020, ΑΠ 1425/2017, δημ. σε «Νόμος»)». Κατά συνέπεια, ορθώς η σχολιαζόμενη απόφαση υπάγει και τις ηλεκτρονικές εφημερίδες στο ν. 1178/1981 υιοθετώντας την ορθή θέση της πάγιας νομολογίας.53 Κακώς όμως δέχεται ότι για «τον χαρακτηρισμό ενός μέσου ενημέρωσης δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη όλων των ανωτέρω προσώπων», δηλ. ιδιοκτήτη, διευθυντή έκδοσης, διευθυντή σύνταξης και συντάκτη, γιατί με αυτό τον τρόπο ανοίγει δρόμο για την εφαρμογή του ν. 1178/1981 και σε προσωπικές σελίδες δημοσιογράφων και συντακτών, κάτι που θα αποδειχθεί εν συνεχεία πως δεν πρέπει να γίνει δεκτό. 

Εφαλτήριο για τις θέσεις αυτές αποτέλεσε η διασταλτική ερμηνεία του ν. 1178/1981, που υιοθετήθηκε από τον πρωτεργάτη του Δικαίου των ΜΜΕ, Ι. Καράκωστας, κατά τον οποίο «ρυθμίζεται κατ’ αναλογία δικαίου η ευθύνη του ιδιοκτήτη κάθε ιστοσελίδας»54. Είναι αναμφισβήτητο ότι η διάδοση πληροφορίας μέσα από τις μεγάλες πλατφόρμες μπορεί να είναι μεγαλύτερη και από τα συμβατικά ΜΜΕ, αφού η λήψη πληροφοριών σε αυτά δεν πραγματοποιείται από εθνικά ΜΜΕ αλλά δημιουργείται ένας ενιαίος παγκόσμιος χώρος πληροφόρησης55, όπως αναγνωρίζει και η σχολιαζόμενη απόφαση. Για αυτόν τον λόγο ο κίνδυνος προσβολής προσωπικότητας μέσω αναρτήσεων ψευδών ειδήσεων είναι μεγαλύτερος ή εξίσου σημαντικός στα κοινωνικά δίκτυα με τα ΜΜΕ56. Εξάλλου, το ελάχιστο όριο χρηματικής ικανοποίησης των 10.000 ευρώ που προβλέπει το προαναφερθέν νομοθετικό πλαίσιο είναι σίγουρα χαμηλό, εάν αναλογιστεί κανείς ότι ο ετήσιος προϋπολογισμός μερικών παγκόσμιων ηλεκτρονικών πλατφορμών ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης υπερβαίνει τον κρατικό μας προϋπολογισμό57. Αυτοί είναι οι βασικοί λόγοι που οδήγησαν την ελληνική νομολογία να εφαρμόσει το ν. 1178/1981 τόσο στα κοινωνικά δίκτυα58 όσο και στα ιστολόγια (blogs)59 και να υποστηριχθεί από ένα μέρος θεωρίας60 και νομολογίας61 πως ό,τι δημοσιοποιείται στο διαδίκτυο62 πρέπει να χαρακτηρίζεται ως δια τύπου προσβολή63. Εντούτοις, ακόμα κι αν δεχτούμε ότι υφίσταται νομοθετικό κενό, αυτό είναι εκούσιο και κατά συνέπεια δεν χωρεί αναλογική εφαρμογή64.

Στην πραγματικότητα δεν υφίσταται καν νομοθετικό κενό αναφορικά με την ευθύνη από δημοσιεύματα και αναρτήσεις σε κοινωνικά δίκτυα, διότι το ζήτημα ρυθμίζεται ειδικώς στον Κανονισμό για Ψηφιακές Υπηρεσίες (ΕΕ 2022/ 2065) και στο εγγύς μέλλον από την Οδηγία Slapp 2024/ 106965. Στο άρθρο 6 αυτού του κανονισμού66, ορίζονται λεπτομέρειες ως προς την ευθύνη του ιδιοκτήτη ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Η ευθύνη τους έγκειται κυρίως στην διαγραφή περιεχομένου, το οποίο έχει αναρτηθεί από χρήστη, αλλά ο ιδιοκτήτης της πλατφόρμας έχει ενημερωθεί από άλλο χρήστη ότι είναι αναληθές ή προσβλητικό67. Οι ρυθμίσεις αυτές ισχύουν και για ηλεκτρονικές εφημερίδες και ιστολόγια στον βαθμό που επιτρέπουν αλληλεπίδραση των χρηστών (π.χ. αναρτήσεις, σχόλια) και κατά συνέπεια αποκλείουν την εφαρμογή του ν. 1178/198168. Εάν, όμως, το ιστολόγιο ή η ηλεκτρονική εφημερίδα λειτουργεί απλώς ως μέσο ενημέρωσης, τότε βρίσκεται εκτός του ρυθμιστικού πεδίου του Κανονισμού (για VLOPs).

Το κενό ρύθμισης στο ν. 1178/1981 αναφορικά με τα κοινωνικά δίκτυα είναι ακούσιο και αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι όποτε θέλησε ο νομοθέτης και το έκρινε σκόπιμο διεύρυνε το ρυθμιστικό του πεδίο, όπως για παράδειγμα με την § 10 του άρθρου 4 του ν. 2328/1995, με την οποία ρητώς προέβλεψε την αναλογική εφαρμογή του άρθρου μόνου του ν. 1178/1981 στους ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς. Το ζήτημα της αναλογικής εφαρμογής απασχόλησε και αναφορικά με τον κλάδο των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, καθώς σταδιακά αυξήθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό οι προβολές οπτικοακουστικού περιεχομένου μέσω ηλεκτρονικών ιστοστόπων και πλατφορμών. Το ΕΣΡ έκρινε ότι μπορεί να εφαρμόσει το προαναφερθέν άρθρο μόνον και σε αυτά τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης, εφόσον ανήκουν σε ιδιοκτήτες παραδοσιακών ρ/σ – κατά την γνώμη μου θα πρέπει να αποδεικνύεται από την καταχώριση στο Μ.Η.Τ. Αντίθετα, εάν αυτά δεν ανήκουν σε τέτοιου είδους ιδιοκτήτες εφαρμόζει το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο μόνο αναφορικά με τις πράξεις εκείνες που τυποποιούνται ρητώς ως αδικήματα στους κανόνες του ν. 4779/202169. Η ελεγκτική και κυρωτική αυτή αρμοδιότητα του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης επί των παρόχων που μεταδίδουν οπτικοακουστικό περιεχόμενο μέσω ηλεκτρονικών ιστοτόπων επιβεβαιώνεται και από πρόσφατη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας70, κρίθηκε ότι η ελεγκτική και κυρωτική αρμοδιότητά του ασκείται και επί των παρόχων που μεταδίδουν. 

Ο ν. 1178/1981 μπορεί να εφαρμοστεί μόνο για ειδησεογραφικά μέσα που έχουν καταχωρηθεί στο αντίστοιχο Μητρώο (Μ.Ε.Τ., Μ.Η.Τ. ή Μητρώο ρ/σ, τ/σ) που τηρείται στην ΓΓΠΣΔΔ (Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης) και στο ΕΣΡ71. Στις λοιπές περιπτώσεις δημοσιεύσεων, ανεξαρτήτως μορφής και μέσου, δεν θα πρέπει να δεχτούμε εφαρμογή του σχετικού νομοθετικού πλαισίου περί τύπου, διότι αφενός δεν θεωρούνται διοικητικά ως μέσα πληροφόρησης και αφετέρου δεν έχουν την οικονομική ευρωστία και ιεραρχική οργάνωση για να επωμιστούν ένα τέτοιο ρόλο και την αντίστοιχη αστική και διοικητική ευθύνη. Για τα ερασιτεχνικά αυτά μέσα πληροφόρησης υφίσταται θεσμικό πλαίσιο (άρθρο 6 DSA), το οποίο επιβάλλει στον ιδιοκτήτη τους να εξετάζει την ορθότητα, αλήθεια και χρηστότητα των αναρτημένων ειδήσεων, φωτογραφιών72 κλπ. και να τιμωρείται σε περίπτωση αδιαφορίας του. Προφανώς, σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ηλεκτρονικών ΜΜΕ και κοινωνικών δικτύων θα υφίσταται μια ενοχή εις ολόκληρον του ιδιοκτήτη της πλατφόρμας με τον συντάκτη του κειμένου, ακριβώς όπως στα συμβατικά ΜΜΕ. Σε όρους προστασίας προσωπικών δεδομένων θα γίνεται λόγος για από κοινού υπεύθυνους επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων, που θα ευθύνονται από κοινού για την διαχείριση των προσωπικών δεδομένων (βλ. 26 ΓΚΠΔ)73. 

Κατά συνέπεια, τόσο η δημοσιογραφική ιδιότητα όσο και η δημοσιότητα και μαζικότητα διάδοσης74 της είδησης είναι αδιάφορα όσον αφορά την εφαρμογή του ν. 1178/ 1981. Τα κριτήρια αυτά είναι σημαντικά αποκλειστικά για την επιδίκαση ηθικής βλάβης στο πλαίσιο της εφαρμογής των άρθρο 59 και 932 ΑΚ75. Προφανώς, η διάδοση ψευδών ή μη επιβεβαιωμένων αρνητικών ειδήσεων από επαγγελματία δημοσιογράφο προκαλεί μεγαλύτερο «βαθμό προσβολής» λόγω της αξιοπιστίας του (αδειοδότηση, πειθαρχικός του έλεγχος). Επίσης, αδιάφορα τόσο για την υπαγωγή στο ρυθμιστικό πλαίσιο ν. 1178/1981 όσο και για την επιδίκαση χρηματικής ικανοποίησης είναι ο πραγματικός σκοπός του κοινοποιημένου δημοσιεύματος και συγκεκριμένα η διάκριση μεταξύ ειδησεογραφικού σκοπού και σκοπού επικοινωνίας, κοινωνικοποίησης ή ψυχαγωγίας76. Επίσης, αδιάφορη είναι «η ενδιάθετη δημοσιογραφική συνείδηση του δημοσιεύοντος (animus), ο οποίος θα γίνεται αντιληπτός από το κοινό ως δημοσιογράφος επιφορτισμένος με την κοινωνική αποστολή της δημοσιογραφίας βάσει ορισμένων ενδείξεων (π.χ. λόγω της συχνότητας και του ειδησεογραφικού σκοπού των δημοσιεύσεών του)»77, διότι πέραν των άλλων είναι και δυσχερώς διαπιστώσιμο. Περιπτώσεις όπου δημοσιοποιούνται πληροφορίες από πρόσωπα που δεν αποδεικνύεται κάποιο έννομο συμφέρον τους από την προκληθείσα βλάβη, θα είναι πολύ δύσκολο να κριθεί εάν είχαν σκοπό κάποια κοινωνική αποστολή ή την ικανοποίηση ατομικού συμφέροντος, όπως αποδεικνύεται στην πράξη78. Ο σκοπός πρόκλησης βλάβης ή η πρόκλησή της από αμέλεια στον θιγόμενο παραμένει, όμως, ένα σημαντικό για τον προσδιορισμό του ύψους χρηματικής ικανοποίησης κριτήριο («βαθμός υπαιτιότητας»). 

Συνοψίζοντας, δεν θα πρέπει να γίνεται δεκτή η αναλογική εφαρμογή του ν. 1178/1981 σε κάθε μορφή ηλεκτρονικών μέσων αδιακρίτως, όπως ορθά επισημαίνει μέρος της νομολογίας που αντιτίθεται σε μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση67. Το κριτήριο για την υπαγωγή των κοινωνικών δικτύων στο πεδίο εφαρμογής του εν λόγω νόμου δεν θα πρέπει να είναι ουσιαστικό, όπως προτείνεται από μέρος της θεωρίας68, αλλά τυπικό. Συγκεκριμένα, ο ν. 1178/1981 θα πρέπει να εφαρμόζεται μόνο στα μέσα που είναι καταχωρημένα στο Μητρώο Ηλεκτρονικού Τύπου, σύμφωνα με τα άρθρα 10 έως 16 του ν. 5005/2022. Η υποχρέωση εγγραφής στα αντίστοιχα μητρώα προβλέπεται και για όσους δραστηριοποιούνται ως πάροχοι oπτικοακουστικών πληροφοριών μέσω ηλεκτρονικών ιστοτόπων και πλατφορμών.. Σημειωτέον και άξιο νομοθετικής ρύθμισης είναι το γεγονός ότι δεν έχει προβλεφθεί κάποια κύρωση για την παραβίαση της υποχρέωσης αυτής.

ΙΙ. Το ζήτημα της ψηφιακής επανόρθωσης

Η § 5 του άρθρου μόνου ν. 1178/1981 προβλέπει δύο τρόπους επανόρθωσης της μη περιουσιακής προσβολής. Ο ένας είναι μέσω δημοσίευσης εξώδικης δήλωσης του προσβληθέντος προς την διεύθυνση του έντυπου μέσου, με το οποίο «προσδιορίζονται οι λέξεις ή φράσεις που θεωρήθηκαν προσβλητικές και πρέπει να ανακληθούν και οι λόγοι για τους οποίους η συγκεκριμένη αναφορά υπήρξε προσ­βλητική» (εδ. α΄ της § 5) και ο άλλος είναι με το καταψηφιστικό διατακτικό για την ανάκληση και επανόρθωση αυτή. Στην πρώτη περίπτωση «η αποκατάσταση θεωρείται ότι επήλθε εάν ο ιδιοκτήτης του εντύπου αν ο ιδιοκτήτης του εντύπου, …, εντός διαστήματος δέκα (10) ημερών ή, σε κάθε περίπτωση, στο αμέσως επόμενο τεύχος : α) ανακαλέσει ρητά την προσβολή» με την δημοσίευση του προαναφερθέντος εξωδίκου «στην ίδια ή, …, σε ανάλογη θέση και φύλλο της αντίστοιχης ημέρας κυκλοφορίας της εφημερίδας, …, β) κοινοποιήσει στον αδικηθέντα το ως άνω δημοσίευμα αποκατάστασης». Ορθά επισημαίνεται, επίσης, από την σχολιαζόμενη απόφαση, ότι «εάν λάβει χώρα η αποκατάσταση της προσβολής, δεν μπορεί να υπάρξει αστική αξίωση», όπως προβλέπεται στο ν. 1178/1981. 

Εντούτοις, στην προκείμενη περίπτωση δεν εφαρμόστηκε κατά γράμμα η προαναφερθείσα διάταξη, διότι παρότι στο προαναφερθέν εξώδικο ο ενάγων ασκώντας το δικαίωμα του άρθρου 14 § 5 Συντάγματος αλλά και της § 5 άρθρου μόνου 1178/1981 αιτήθηκε «α) να δημοσιευτεί στην πρώτη σελίδα» της εναγόμενης εφημερίδας «στην ίδια θέση και στο ίδιο χρώμα γραμματοσειράς και φόντου δημοσίευμα, το οποίο στην μεν αριστερή του πλευρά θα απεικόνιζε σε μικρή έγχρωμη φωτογραφία το λιμάνι της … (νήσου), και κατά το υπόλοιπο περιεχόμενό του θα ανέφερε τα εξής: … (νήσος). Αποκατάσταση ανακριβούς δημοσιεύματος σ. 25 β) στην ίδια θέση εφημερίδας και στις ίδιες διαστάσεις που είχε καταλάβει το δημοσίευμα της 1.6. 2019, να γίνει δημοσίευση της εξώδικης δήλωσης-πρόσ­κλησης γ) να του [ενάγοντα] γίνει κοινοποίηση με δαπάνες (της τρίτης εναγόμενης) του δημοσιεύματος της αποκατάστασης», εντούτοις, όπως αναφέρεται στην απόφαση ο εκδότης δεν προέβη σε ικανοποίηση αυτών των αιτημάτων του εξωδίκου αλλά αντίθετα το ικανοποίησε εν μέρει: «Απάντηση σε δημοσίευμα του Π. Εξώδικο του νέου δημάρχου Γ.Ζ. σ. 25», ενώ δημοσιεύτηκαν στην ίδια σελίδα μόνο τμήματα του εξωδίκου με τίτλο «Δεν εμφορούμαι από αντιδημοκρατικές ιδέες». Όπως, όμως γίνεται αντιληπτό και αναφέρεται από την σχολιαζόμενη απόφαση, η δημοσίευση του εν λόγω εξωδίκου αποτέλεσε «άσκηση του δικαιώματος απάντησης κατά το άρθρο 14 § 5 Συντάγματος και όχι αποκατάσταση της § 5 Ν. 1178/1981, ενόψει του ότι δεν έλαβε χώρα η δημοσίευση του συνόλου του κειμένου της ανωτέρου εξωδίκου δήλωσης – πρόσκλησης, ούτε τέθηκε ο τίτλος «αποκατάστασης αναληθούς δημοσιεύματος», όπως ζητήθηκε, αλλά και οποιοδήποτε άλλο κείμενο που να υποδηλώνει την εν λόγω αποκατάσταση των εκ μέρος των εκκαλούντων-εφεσιβλήτων-εναγομένων». Ενόψει αυτών, ορθά έκρινε η σχολιαζόμενη εφετειακή απόφαση ότι το Πρωτοδικείο Πειραιώς θεώρησε παραδεκτή την αγωγή, αφού ουσιαστικά δεν υπήρξε αποκατάσταση της προσβολής. Αυτός εξάλλου είναι και ο λόγος που στο διατακτικό της η σχολιαζόμενη απόφαση όχι μόνο διέταξε την δημοσίευση της περίληψης της στο εν λόγω περιοδικό αλλά και την καταβολή 8.000 ευρώ εις ολόκληρον (παθητική ενοχή) για την χρηματική ικανοποίηση της ηθικής βλάβης που προκλήθηκε από την προσβολή.

Τα αδιέξοδα που δημιουργεί η αναλογική εφαρμογή της § 5 άρθρου μόνου ν. 1178/1981 στα κοινωνικά δίκτυα, είναι εμφανή και στο ζήτημα της εξωδικαστικής επίλυσης της διαφοράς. Έτσι, ακόμα και το μέρος της νομολογίας που δέχεται την αναλογική εφαρμογή του ν. 1178/1981 αναφορικά με την αντικειμενική ευθύνη του ιδιοκτήτη και για τις προσβολές διαδικτύου, κρίνει ότι δεν χωρεί ανάλογη εφαρμογή ειδικώς της § 5 περί υποχρέωσης αποστολής προηγούμενου εξωδίκου79. Το κύριο επιχείρημα για το μονοπάτι αυτό, που διάνοιξε το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών με την υπ’ αριθ. 497/2017 απόφασή του80, είναι η δυνατότητα στον συντάκτη του προσβλητικού δημοσιεύματος να προβεί στην αναδημοσίευση αυτού σε πλήθος ιστοσελίδων με αποτέλεσμα να μην τις γνωρίζει ο θιγόμενος.Την θέση αυτή ακολούθησαν κι άλλες αποφάσεις του ίδιου δικαστηρίου (π.χ. ΠΠρΑθ 870/2020)81, αν και μερικές επικαλούμενες την διαφορά σκοπού των κοινωνικών δικτύων από τα λοιπά ΜΜΕ (ΠΠρΑθ 3667/2020)82. Η σχολιαζόμενη απόφαση, αν και δεν παίρνει ρητή θέση, φαίνεται δια της αποσιώπησής της να συντάσσεται με την κατεύθυνση αυτή μέρους της νομολογίας. Η σχολιαζόμενη απόφαση, όμως, αποφεύγει να πάρει θέση για την αποκατάσταση του αναληθούς δημοσιεύματος στην ηλεκτρονική έκδοση της εν λόγω εφημερίδας. Ενώ ορθά αναγνωρίζει την εφαρμογή του ν. 1178/1981 στις ηλεκτρονικές εφημερίδες83 – δυστυχώς χωρίς αναφορά στο Μ.Η.Τ. -, εντούτοις δεν τοποθετείται για τον τρόπο αποκατάστασης της προσβολής στην ηλεκτρονική εφημερίδα, ενώ είναι ζητούμενο και για την αποκατάσταση της ηλεκτρονικής προσβολής.

Ορθότερη είναι η θέση κατά την οποία μπορεί να εφαρμοστεί η § 5 άρθρου μόνου ν. 1178/1981 περί επανορθωτικού δημοσιεύματος σε ηλεκτρονικά μέσα. Αυτή την θέση ακολουθεί το Εφετείο Αθηνών84 σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Η εφαρμογή της εν λόγω παραγράφου δεν θα πρέπει να απαιτείται αδιάκριτα για όλα τα κοινωνικά δίκτυα. Έτσι για παράδειγμα κακώς και αναιτιολογήτως απερρίφθησαν αγωγές που αφορούσαν σε προσβλητικά δημοσιεύματα ιδιωτών χρηστών του Facebook85 και προσβλητικό βίντεο στην ιστοσελίδα YouTube86 ως απαράδεκτες, διότι δεν είχε τηρηθεί η προδικαστική δικονομική προϋπόθεση αποστολής εξώδικης πρόσκλησης. 

Η εφαρμογή όμως της παραγράφου αυτής δεν θα πρέπει να γίνεται σε όλα τα ηλεκτρονικά μέσα αδιάκριτα, αλλά μόνο σε αυτά που είναι δηλωμένα ως ηλεκτρονικές εφημερίδες στο ΜΗΤ87. Η δημοσίευση του εξωδίκου που προβλέπεται ως προδικασία με ποινή απαραδέκτου θα υλοποιείται με διαφορετικό τρόπο ανά κάθε είδος διαδικτυακού μέσου. Έτσι, παραδείγματος χάριν, η επανορθωτική δημοσίευση εξωδίκου σε μια ηλεκτρονική ιστοσελίδα σε wordpress μπορεί να προστεθεί ακριβώς πάνω από το δημοσίευμα μέσω της εντολής «έκδοσης» (editing). Παρόμοια εντολή θα πρέπει να εκτελεστεί και σε άλλα κοινωνικά δίκτυα, όπως το facebook ή το LinkedIn. Ακόμα και η δυσφήμιση μέσω ανάρτησης υπερσυνδέσμου που παραπέμπει σε δυσφημιστικό δημοσίευμα θα πρέπει να επανορθώνεται μέσω της ανάρτησης κάτω από τον υπερσύνδεσμο αυτό του επανορθωτικού κειμένου88. Προφανώς, θα ισχύει η 10ήμερη προθεσμία της προδικασίας και θα πρέπει να αποστέλλεται το αποτέλεσμα της δημοσίευσης είτε εκτυπωμένο ταχυδρομικά, είτε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στο θιγόμενο πρόσωπο. 
 

Δ. Συμπεράσματα

Η § 5 του άρθρου μόνου ν. 1178/1981 έχει ανοίξει ένα πρωτότυπο και ορθό μονοπάτι για την αποκατάσταση ηθικών προσβολών με ηθικό (μη περιουσιακό) τρόπο. Αυτό το μονοπάτι αποδεικνύεται, όμως, δύσβατο, όταν καλείται να το ακολουθήσει κανείς αναφορικά με τα ιστολόγια και τα λοιπά κοινωνικά δίκτυα. Ο δρόμος που έχει επιλέξει η θεωρία για εφαρμογή του νόμου αυτού σε όλες τις μορφές κοινωνικών δικτύων και ιστοσελίδων (Ι. Καράκωστας)89 ή μόνο αυτών που αποδεικνύεται ότι έχουν ειδησεογραφικό σκοπό (Τομαράς)90, δεν είναι ορθός διότι δεν υφίσταται κάποιο ακούσιο νομοθετικό κενό, το οποίο χρήζει πλήρωσής του μέσω αναλογικής εφαρμογής. Στους λανθασμένους αυτούς δρόμους της εφαρμογής του νόμου περί τύπου σε όλα τα κοινωνικά δίκτυα οδηγείται και η κρατούσα θέση της νομολογίας, η οποία δέχεται αδιάκριτα την αναλογική εφαρμογή του νόμου αυτού σε ιστοσελίδες και κοινωνικά δίκτυα.

Το κριτήριο για την εφαρμογή του ν. 1178/1981 στα ιστολόγια και τα κοινωνικά δίκτυα δεν μπορεί να είναι ούτε η ειδησεογραφική ιδιότητα του προσβάλλοντος, ούτε ο σκοπός του μέσου κοινωνικού δικτύου, διότι αφένος αυτός δεν είναι εύκολα διαπιστώσιμος, αλλά και αφετέρου διότι δεν υφίσταται κάποιο ακούσιο νομοθετικό κενό (άρα αποκλεισμός αναλογικής εφαρμογής). Τα ζητήματα ευθύνης που αφορούν ψηφιακές πλατφόρμες ρυθμίζονται από τον σχετικό Κανονισμό (DSA) και κατά συνέπεια η αναλογική εφαρμογή του νόμου της ευθύνης περί τύπου είναι δυνατή μόνο για ηλεκτρονικά περιοδικά και εφημερίδες, όπου ανεξάρτητα από το ηλεκτρονικό μέσο προβολής τους (ιστοσελίδα, ιστολόγιο ή λοιπά κοινωνικά δίκτυα) έχουν καταχωρηθεί στο Μητρώο Ηλεκτρονικών Μέσων. Τα προαναφερθέντα θα ισχύουν ακόμα και αν οι αναρτήσεις γίνονται με αυτόματο τρόπο μέσω της χρήσης τεχνητής νοημοσύνης91.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ,

Dr.iur. Heidelberg, Mεταδιδακτορικός Ερευνητής ΕΚΠΑ

Δικηγόρος Αθηνών

* Το ανά χείρας σχόλιο αφιερώνεται στον Ι. Καράκωστα θεμελιωτή ουσιαστικά του Δικαίου των ΜΜΕ στην Ελλάδα με γλυκιά ανάμνηση στις διδασκαλίες του και την πρόσχαρη προθυμότητά του για επιστημονικές συζητήσεις. Ευχαριστίες στον Ειδικό Επιστήμονα στο ΕΣΡ, Δ.Ν. Γιώργο Αναγνωσταρά για παρατηρήσεις του επί του τελικού κειμένου.

1. Βλ. για την σχέση των ΑΚ 57 και 59 με το άρθρο 5 § 1 Σ· Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 37-38 και για τις εκφάνσεις της προσωπικότητας εύληπτα Απ. Γεωργιάδη, Γενικές Αρχές2019, 2019, § 12 αριθ. 5-18.

2. ΕιρΝικ 182/2000, ΝοΒ 2001. 677 (αναιτιολόγητη καθυστέρηση δρομολογίου λεωφορείου) με σχόλιο Χριστακάκου-Φω­τιάδου και Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 120-124.

3. Βλ. από εγκληματολογική σκοπιά Σπυρόπουλο, Παραπληροφόρηση & Fake New στο Διαδίκτυο, 2022, passim.

4. Βλ. συνοπτικά για την σύνδεση της ΑΚ 57 με ατομικά δικαιώματα Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα κατά το Αστικό Δίκαιο, 2012, σ. 222.

5. Σούρλας, ΕρμΑΚ Εισαγ. 57-60, αριθ. 74 επ., αριθ. 92· αναλυτικά Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 208-218· συνοπτικά Απ. Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές2019, 2019, § 12 αριθ. 8· Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα κατά το Αστικό Δίκαιο, 2012, σ. 222-225.

6. Για την κοινωνική παρουσία ως έκφανση της προσωπικότητας βλ. Ι. Καράκωστα, ΔιΜΕΕ 2005. 24 επ και του ίδιου, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 63 και 93-94 με άφθονη νομολογία.

7. Απ. Γεωργιάδης, Γενικές Αρχές2019, 2019, § 12 αριθ. 8· Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα κατά το Αστικό Δίκαιο, 2012, σ. 225-227.

8. ΕφΔυτΣτερΕλλ 10/2014, ΤΝΠ Νόμος και ΕφΘ 1834/2001, Αρμ 2002. 541.

9. Βλ. Χοΐδου, Ο καθορισμός του ύψους της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, 2020, σ. 252.

10. Βλ. ενδεικτικά ΑΠ 1422/2021, σε www.areiospagos.gr (τελευταία επίσκεψη 27.3.2025).

11. Για την στάθμιση συμφερόντων ως λόγω άρσης του παράνομου χαρακτήρα προσβολής της προσωπικότητας βλ. Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 346-349· Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα κατά το Αστικό Δίκαιο, 2012, σ. 307-311 και γενικά Γαζή, Η σύγκρουσις των δικαιωμάτων, 1999, passim και Λασκαρίδη, Παλιά σταθμά στην πλάστιγγα της Θέμιδος, σε Αφιέρωμα σε Ισμήνη Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδη, 2011, σ. 247 - 286 και του ίδιου, Η Θεωρία των Συμφερόντων ως Μέθοδος Ερμηνείας, 2020, ιδίως σ. 220 επ. Για την σχέση άρσης άδικου χαρακτήρα σε ποινικό και αστικό δίκαιο αναφορικά με ΜΜΕ βλ. ΠΠρΑθ 65/2004, ΔιΜΕΕ 2004. 390, 392.

12. Βλ. τις αποφάσεις ΕΔΔΑ OOO Memo κατά Ρωσίας (15.3. 2022, τελ. 15.6.2022) αναφορικά με την προστασία ΜΜΕ για κριτικές Ρώσων αξιωματούχων ρωσικών νπδδ αλλά και Axel Springer AG κατά Γερμανίας (7.2.2012), όπου η Γερμανία καταδικάστηκε για παραβίαση του άρθρ. 10 ΕΣΔΑ λόγω δικαστικής επιβολής προστίμου σε περι­οδικό και απαγόρευσης περαιτέρω δημοσιευμάτων σε σχέση με τη σύλληψη ενός δημοσίου προσώπου (ηθοποιού) για κα­τοχή ναρκωτικών. Βλ. περαιτέρω υπέρ της ελευθεροτυπίας και σχετική νομολογία ΕΔΔΑ αναφορικά με την κοινωνική αποστολή των ΜΜΕ σε Βρεττού, ΔΙΤΕ 2021. 525 επ.· Χατζηκώστας, Προσβολές της τιμής από δικαιολογημένο ενδι­αφέρον – Μία συμβολή στην ερμηνεία του άρθρου 367 ΠΚ με κύ­ριο παράδειγμα τις προσβολές της τιμής από τα ΜΜΕ (2005), σ. 36· και αναλυτικά Καραμπατζός/Βρεττού, Αποτελεσματική έννομη προστασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025 υπό Α. Ι. και Β. ΙΙΙ. (υπό έκδοση).

13. Βλ. σχετικά με αυτές από άποψη Slapp Καραμπατζού/Βρεττού, Αποτελεσματική έννομη προστασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025, κεφ. Α. ΙΙ. και Β. ΙΙΙ. (υπό έκδοση).

14. Οι συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου συνίστανται στην «υποχρέωση σεβασμού της προσωπικότητας και το καθήκον αληθείας». Βλ. Κονταξή, Τα ΜΜΕ και η προσβολή της προσωπικότητας, 2011, σ. 70 επ.· ΕφΠειρ 92/2024, ΤΝΠ Νόμος (ηλεκτρονική εφημερίδα με αθλητικό περιεχόμενο)· ΠΠρΑθ 65/2004, ΔιΜΕΕ 2004. 390-395 (διάδοση ψευδών ειδήσεων μέσω εφημερίδας πανελλήνιας κυκλοφορίας).

15. Βλ. ενδεικτικά απόφαση ΕΣΡ, 5/2025, σε www.esr.gr, αναρτήσεις αποφάσεων 2025.

16. Ενδεικτικά ΑΠ 79/2010 ΤΝΠ Ισοκράτης και ΑΠ 614/2009 ΝοΒ 2009. 1717 επ. Βλ. και Α. Γεωργιάδη/Γ. Γεωργιάδη, Η ικανοποίηση του ενδιαφέροντος του φίλαθλου κοινού για ειδησεογραφική τηλεοπτική μετάδοση στιγμιότυπων από ποδοσφαιρικούς αγώνες, ΔιΜΕΕ 2013. 6-13. 

17. Έτσι Σταθόπουλος, Η χρήση προσωπικών δεδομένων και η διάπλαση μεταξύ ελευθεριών των κατόχων τους και ελευθεριών των υποκειμένων τους, ΝοΒ 2000. 1, 11 επ. με άφθονες παραπομπές σε ελληνική και γερμανική θεωρία· Παπαχρίστου/Λέκκας, ΕφΑΔΠολΔ 2014, 3-10 και Φουντεδάκη, Φυσικό Πρόσωπο και Προσωπικότητα στον Αστικό Κώδικα, 2012, σ. 338-334. Πρβλ. γενικότερα για την ευθύνη από μη αληθή πληροφόρηση Γ. Γεωργιάδης, Οι υποχρεώσεις της τράπεζας για ενημέρωση, διαφώτιση και παροχή συμβουλών στον πελάτη, ΧρΙδΔ 2008. 865-874 = Τιμητικός Τόμος Γεωργίου Δ. Καλλιμόπουλου, 2010, σ. 43-71· Δ. Λιάππη, Η ευθύνη τρίτου από διαπραγματεύσεις – Εσφαλμένη πληροφόρηση, ίδιο συμφέρον και εμπιστοσύνη ως κριτήρια αστικής ευθύνης, ΝοΒ 2003. 422-439 = Σύμμεικτα Γεωργίου Κουμάντου, 2004, 623-648 και D. Liappis, Informationshaftung und Anlageberatung im Hniblick aud das MiFiD-Regelwerk Riesenhuber/Klinck/Karakostas, Information als Schutzintrument – Grundlagen und Grenzen, Τομ. 1, 2013, σ. 111 επ.

18. Βλ. ενδεικτικά ΣτΕ 1202/2024, ΣτΕ 948/2023, ΣτΕ 1174/2015, ΣτΕ 1175/2015, ΣτΕ 1655/2015, όλες σε ΤΝΠ Νόμος. Συγκεκριμένα για την προσβολή προσωπικότητας δημοσίων προσώπων ΣτΕ 948/2023, ΣτΕ 334/2017, ΣτΕ 825/2017,  ΣτΕ 2879/ 2016, όλες σε ΤΝΠ Νόμος.

19. ΑΠ 1422/2021, σε www.areiospagos.gr (τελευταία επίσκεψη 27.3.2025).

20. Βλ. την μεταστροφή της νομολογίας ως προς την άγνοια της αναλήθειας που θεωρείται υπαίτια συμπεριφορά για τον προσβάλλοντα στην ΑΠ 1017/2022, ΤΝΠ Νόμος· ΑΠ 292/2020, ΤΝΠ Νόμος· ΑΠ 389/2016, ΤΝΠ Νόμος και ΕφΑθ 304/2024, ΤΝΠ Νόμος. Όλες αυτές θεωρούν ότι υφίσταται παράνομη προσβολή προσωπικότητας ακόμα και σε περίπτωση αναληθούς δημοσιεύματος, ενώ η παλαιότερη νομολογία έκρινε ότι σε αυτή την περίπτωση δεν έχουμε προσβολή. Βλ. και Φωτιάδου, Η προστασία της προσωπικότητας δημοσίου προσώπου, ΤοΣ 1999. 61, 67 με αναφορά και σε κριτήρια που έχει αναπτύξει η αμερικανική και ευρωπαϊκή νομολογία.

21. Αναοφορκά με αληθή γεγονότα βλ. The New York Times Co v. Sullivan, 376 U.S. 245, 270 (1964) αλλά και Καραμπατζού/Βρεττού, Αποτελεσματική έννομη προστασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025, κεφ. Α. ΙΙ. Σχετ., αντί άλλων εδώ, διεξοδικά Τσακυράκης, Η ελευθερία του λόγου στις ΗΠΑ, σ. 31, 121 επ., 282-283, 290 επ., 374-375.

22. I. Καράκωστα, Προσωπικότητα και Τύπος, 1991, σ. 55.

23. Βλ. ενδεικτικά για διάδοση φημών ΣτΕ 685/2014, ΣτΕ 1211/2014, ΣτΕ 3822/2014, ΤΝΠ Νόμος.

24. ΤΝΠ Νόμος.

25. Για το πρώτο βλ. και άρθρο 4 Οδηγίας 2024/1069 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβου­λίου, της 11ης Απριλίου 2024 με σχετική ανάλυση Καραμπατζού/Βρεττού, Αποτελεσματική έννομη προστασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025, κεφ. Α. ΙΙ. και ΙΙΙ. (υπό έκδοση).

26. ΟλΑΠ 13/1999, ΝοΒ 2000. 447. Ελήφθη υπόψη ότι ο λεξικογράφος κατέγραφε τις ποικίλες σημασίες ή χρήσεις ορισμένων λέξεων, χωρίς ο ίδιος να υιοθετεί ή να αποδέχεται τη σημασία αυτή.

27. Στα δημόσια πρόσωπα συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων και οι πολιτικοί κατά την ΕφΠειρ 913/2006, ΤΝΠ Ισοκράτης. Έτσι και η αμερικανική νομολογία όπως New York Times v. Sullivan, 376 US 254 (1964) και Curtis Publishing Company v. Butts, 388 US 130 (1967). Πρβλ. σχετικά με τον ορισμό του δημοσίου προσώπου «Καρλίνα του Μονακό ΙΙ» ΒVerfG 15. Dezember 1999. Πρβλ. στο ελληνικό δίκαιο Φωτιάδου, Η προστασία της προσωπικότητας δημοσίου προσώπου κατά την διαδικασία επανόρθωσης ενώπιον του ΕΣΡ, ΤοΣ 1999. 61, 63-66 (με νομολογιακές αναφορές σε πολιτικά πρόσωπα και καλλιτέχνες)· Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 360-361· Χ. Βρεττού, Η αιχμηρή κριτική ως συνταγματικό δικαίωμα, 2014, σ. 44 επ.· Παπακωνσταντίνου, Προσβολή της προσωπικότητας μέσω του διαδικτύου: Μεταξύ της προστασίας της προσωπικότητας και της ελευθερίας έκφρασης, ΔiΜΕΕ 2018. 31, 34-35 και γενικότερα Χριστοδούλου, Προσωπικά δεδομένα και δημόσια βιβλία, ΕφΑΔΠολΔ 2011. 603, 613 επ. και ΑΠ 431/2000, ΝοΒ 2001. 264, 269 (παρουσίαση Διοικητική Αστυνομικού Τμήματος Λάρισας ως συλληφθέντα σε τηλεοπτικό ρεπορτάζ) και ΠΠρΑθ 65/2004, ΔιΜΕΕ 2004. 390-395 (προβολή επιστολών που αποκτήθηκαν με κακόβουλο λογισμικό).

28. Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 356 επ.· ΕφΠειρ 361/2009 ΤΝΠ Ισοκράτης.

29. Έτσι Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 358 επ. και ΑΠ 256/2008, ΤΝΠ Ισοκράτης· ΑΠ 167/2000, ΝοΒ 2001. 247 (σύννομη συμπεριφορά δημοσιογράφου, ο οποίος μετέδωσε σε ραδιοφωνική εκπομπή αληθή πραγματικά περιστατικά σχετικά με τη συμπεριφορά Βουλευτή στην αίθουσα συνεδριάσεων της Βουλης)· ΑΠ 1274/1999, ΤΝΠ Ισοκράτης και ΜΠρΑθ 3628/2002 ΤΝΠ Ισοκράτης (δημοσίευση δημοσιευμάτων που δεν αποδείχθηκαν ψευδή) και ΣτΕ 948/2023, ΤΝΠ Νόμος.

30. Φουντεδάκη, Φυσικό Πρόσωπο και Προσωπικότητα στον Αστικό Κώδικα, 2012, σ. 340 και 344. Σημειωτέον ότι Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 360-361. αποδέχτηκε μια πληθώρα κριτηρίων για αποδοχή της άρσης του παράνομου χαρακτήρα της προσβολής προσωπικότητας με αποτέλεσμα την διεύρυνση των λόγων άρσεων. Αναφέρονται εν συνεχεία, συσχετίζοντάς τα με την ανά χείρας σχολιαζόμενη απόφαση: α. προσωπικότητα του θιγόμενου και συγκεκριμένα εάν το προσβαλλόμενο πρόσωπο έχει θέση στη δημόσια ζωή (εν προκειμένω υποψήφιος δήμαρχος), β. φύση της πληροφορίας, εάν δηλ. αφορά θέμα γενικού ενδιαφέροντος (εν προκειμένω μη επιβεβαιωμένες υποψίες για πολιτική θέση του υποψήφιου δήμαρχου), γ. σκοπός της πληροφόρησης και κίνητρα του δράστη (εν προκειμένω πληροφορίες πολιτικού ενδιαφέροντος υποψηφίου και όχι η προσωπική ζωή του με πρόθεση πρόκληση εκλογικής ήττας), δ. αποδέκτες της πληροφόρησης, (εκλογικό σώμα), ε. μέσα απόκτησης της πληροφορίας (έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος), στ. περιστάσεις κτήσης της πληροφορίας (ανώνυμη και ανακριβής επιστολή) και ζ. το αν η προσβολή υπήρξε σημαντική, καθώς και αν ήταν απαραίτητη η αποκάλυψη της ταυτότητας του θιγόμενου (καθοριστική για το εκλογικό αποτέλεσμα). Σύμφωνα και με αυτά τα κριτήρια ορθώς χαρακτηρίστηκε ως προσβλητική η δημοσίευση στην εφημερίδα και η ανάρτηση στον αντίστοιχο ιστόστοπο ψευδών γεγονότων αναφορικά με την σύνδεση του υποψηφίου με ακροδεξιές παρατάξεις. Περαιτέρω το εν λόγω δικαστήριο επεσήμανε ότι πέραν της παράνομης προσβολής προσωπικότητας οι εναγόμενοι επέδειξαν βαριά αμέλεια με αποτέλεσμα να στοιχειοθετείται το αδίκημα της απλής δυσφήμησης.

31. Γενικό Πρωσσικό Δίκαιο 1, 6, § 112. Βλ. περισσότερα και σε Λέοντa, H αποζημίωση από την επιδείνωση της υγείας του παθόντος, 2024, αριθ. 96 με βιβλιογραφικές παραπομπές.

32. Την θέση αυτή δικαιολογεί και ο v. Jhering στο θεμελιώδες έργο του «Ο αγώνας για το δίκαιο» υποστηρίζοντας ότι για τον γεωργό το υπέρτατο αγαθό είναι η γη, τα δέντρα και τα ζώα του ενώ για τον αστυνομικό ή τον δικαστή η τιμή του· Der Kampf ums Recht (1872), σ. 35-37..

33. BGHZ 18. 149 επ. και αναλυτικά Lorenz, Immaterieller Schaden und “billige Entschädigung in Geld” (1981), σ. 145-164. 

34. Βλ. χαρακτηριστικά ΑΠ 322/1969 ΝοΒ 17. 1178· ΑΠ 1410/1986 ΝοΒ 35. 925· ΑΠ 401/1987 ΕΕργΔ 1988. 123· ΑΠ 1020/2004, ΤΝΠ Νόμος.

35. Πατεράκης, Η χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης2, 2001, σ. 322.

36. Λασκαρίδης, Η Θεωρία των Συμφερόντων ως μέθοδος ερμηνείας, 2020, σ. 195.

37. ΝοΒ 1988. 1644-1667 (φωτογραφία παχύσαρκης με τίτλο «παχαίνουμε από … σήματα» δείχνοντας σωματικές της ατέλειες).

38. ΕΕΝ 1989. 686-687 (δημοσίευση άρθρου για τον βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας με τίτλο «Το πολιτικό απόβλητο της Βουλής»). Βλ. και ΑΠ 431/2000, ΝοΒ 2001. 264, 269 (παρουσίαση Διοικητική Αστυνομικού Τμήματος Λάρισας ως συλληφθέντα σε τηλεοπτικό ρεπορτάζ).

39. Το παράδειγμα από Ρήγα, Εύλογη χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης επί προσβολής της προσωπικότητας και αναιρετικός έλεγχος της εφαρμογής της ΑΚ 932, Δ 2009. 798-810. Βλ. σχετική ανάλυση και σε Λασκαρίδη, Η Θεωρία των Συμφερόντων ως μέθοδος ερμηνείας, 2020, σ. 181-182 και Χοΐδου, Ο καθορισμός του ύψους της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής, 2020. σ. 284 και συνοπτικά Τρούλη, Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων και Ευθύνη για Αποζημίωση, 2023, αριθ. 335 επ. Βλ. επίσης ΕιρΑθ 511/2016 ΤΝΠ Νόμος (ηθική βλάβη δικηγόρου) και ΠΠρΑθ 3961/2015 ΤΝΠ Νόμος (ηθική βλάβη καθηγήτριας Ιατρικής Σχολής και φαρμακοποιού).

40. Ενδεικτικά Καυκάς, Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος Β, 1956, σ. 754, όπου δέχεται ότι «άλλως προσβάλλεται χωρικός δια προσβλητικών φράσεων και άλλως μορφωμένος άνθρωπος των πόλεων»· Ι. Καράκωστας, Ικανοποίηση της μη περιουσιακής ζημίας και νομολογία, ΝοΒ 1986. 1385, 1390· του ίδιου, Το Δίκαιο των ΜΜΕ, 2012. 328· Γ. Γεωργιάδης, σε Γεωργιάδη ΣΕΑΚ άρθρο. 932, αριθ. 35 και Λασκαρίδη, Η Θεωρία των Συμφερόντων, 2020, σ. 180-182.

41. Για την προσβολή πολιτικών πεποιθήσεων βλ. αναφορά σε Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο των ΜΜΕ, 2012. 242 επ. και του ίδιου, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 62-63.

42. Χοΐδου, Ο καθορισμός του ύψους της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, 2020, σ. 242-243 και 260-262.

43. Έτσι η ΑΠ 450/2024, ΤΝΠ Νόμος (ολίσθηση σε υγρά σε διάδρομο σούπερ μάρκετ).

44. Για επιπλέον κριτήρια για τον προσδιορισμό του ύψους της χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης πέραν των αναφερόμενων όπως συγγενικές σχέσεις, ηλικία, συμπεριφορά μετά το ζημιογόνο γεγονός βλ. ΑΠ 132/2006 Αρμ 2006. 757, ΑΠ 1143/ 2003 ΕλλΔνη 2005. 394, ΕφΑθ 219/2007 ΕφΑΔ 2008. 67· ΕφΑθ 1139/2007 ΕλλΔνη 2007. 885· ΜονΕφΠειρ 416/2016 ΤΝΠ Νόμος και ΠρΠειρ 51/2023, ΤΝΠ Νόμος.

 45. Πρβλ. και στην Γερμανία 10.000 ηθική βλάβη για προσβολή προσωπικότητας μέσω video από ελκύστρια (influencer) LG Düsseldorf, 17.04.2019 σε www.beck-online.beck.de/Dokument ?vpath=bibdata%2Freddok%2Fbecklink%2F2012887.htm&pos=20&hlwords=on (τελευταία επίσκεψη 27.3.2025).

46. Δημοσιευμένη σε vagenaslaw.gr (τελευταία επίσκεψη 27.3.2025), όπου έγινε προσβλητική για Δήμαρχο ανάρτηση σε προσωπική σελίδα Facebook με 1.400 φίλους. Βλ. για την μελλοντική αποποινικοποίηση της δυσφήμισης Καραμπατζού/Βρετ­τού, Αποτελεσματική έννομη προστασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025, κεφ. Β. ΙΙ.

47. Βλ. ενδεικτικά Κ. Χριστοδούλου, Προστασία προσωπικότητας και συμβατικής ελευθερίας στα κοινωφελή δίκτυα, 2007, σ. 35 επ.· Χ. Βρεττού, Η αιχμηρή κριτική ως συνταγματικό δικαίωμα, 2014, σ. 5-43 και Κ. Χριστοδούλου, Δίκαιο Προσωπικών Δεδομένων2, 2020, αριθ. 526-543. Μηχαηλίδου, Η απόφαση του Supreme Court για το ΤikTok σε www.syntagmawatch. gr/trending-issues/h-apoash-tiktok-toy-supreme-court/ (τελευταία επίσκεψη 24.3.2025).

48. Έτσι Χ. Βρεττού, Σχόλιο στην ΤριμΕφΑθ 6202/2002, ΔΙΤΕ 2023. 399, 413-414.

49. Λασκαρίδης, Η θεωρία των συμφερόντων ως μέθοδος ερμηνείας του ενοχικού δικαίου, 2020, σ. 202 με περαιτέρω παραπομπές στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία.

50. Αντίθετη η κρατούσα θέση στην θεωρία που αποδέχεται αβίαστα τον θεσμό της ηθικής βλάβης Ι. Καράκωστα, Το Δίκαιο της Προσωπικότητας, 2012, σ. 385 επ.· Λαδογιάννης, Η παραβίαση της σύμβασης ως αδικοπραξία. Θεωρητικός προβληματικός και νομολογιακές τάσεις, 2017, 565 επ.· Λασκαρίδης, Είναι δυνατή η αποκατάσταση προσβολής μη περιουσιακών συμφερόντων με περιουσιακό τρόπο; σε ΤιμΤομ Παπαχρίστου, Τόμος Ι, 2019, σ. 997, 998. Καραμπέλης, Η αξίωση προς αποζηµίωση λόγω ηθικής βλάβης ή ψυχικής οδύνης υπό το πρίσµα της Οικονοµικής Ανάλυσης του ∆ικαίου, 2018, σ. 31· Παντελίδου, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο2, 2024, σ. 365 επ.· Παρτσελάκη, Η αποζημίωση λόγω αδικοπραξίας, 2024, σ. 257 επ. 

51. Βλ. σχετικά ΤριμΕφΑθ 6202/2002, ΔΙΤΕ 2023. 399 - 412· ΤριμΕφΘ 839/2022, ΤΝΠ Qualex· ΕφΠειρ 226/2022 ΤΝΠ Νόμος· ΜΠρΑθ 13401/2022, ΤΝΠ Qualex· ΕφΑθ 3935/2020 ΤΝΠ Qualex· ΠΠρΑθ 1948/2021, ΔΙΤΕ 2001. 464 και σχόλιο Χ. Βρετού, σε ΤριμΕφΑθ 6202/2002, ΔΙΤΕ 2023, 413, 414.

52. Βλ. γενικά Περάκη σε ΣΕΑΚ Ι, άρθρο 297, αρ 24· Ζερβογιάννη, Η επαναφορά της προηγούμενης κατάστασης ως τρόπος αποκατάστασης της ζημίας, 2006 και Λασκαρίδη, Η Θεωρία των Συμφερόντων ως Μέθοδος Ερμηνείας, 2020, και αναφορικά με την αποκατάσταση σε ζητήματα προσωπικών δεδομένων Κ. Χριστοδούλου, Δίκαιο Προσωπικών Δεδομένων2, 2020, αριθ. 464-468.

53. Έτσι ΕφΑθ 304/2024, ΤΝΠ Νόμος και ΕφΠειρ 92/2024, ΤΝΠ Νόμος (με την αιτιολογία ότι « η πληροφόρηση μέσω του διαδικτύου είναι η εξέλιξη της ηλεκτρονικής πληροφόρησης μέσω του ραδιοφώνου και της τηλεοράσεως») για ηλεκτρονική εφημερίδα αλλά και αναφορικά για ιστολόγια οι ΕφΑθ 1143/2016 Ισοκράτης· ΕφΑθ 1065/2016 ΔιΜΕΕ 2016. 398 (398)· ΠΠρΑθ 3712/2020 ΧρΙδΔ 2021. 103· ΜΠρΑθ 497/2017 ΔιΜΕΕ 2017. 568, 570. ΕφΑθ 963/2016 ΔιΜΕΕ 2016. 478· ΕφΑθ 1204/2017 Ισοκράτης· ΕφΑθ 1143/2016 Ισοκράτης· ΕφΑθ 1065/2016 ΔιΜΕΕ 2016. 398 (398)· ΕφΑθ 1442/2015 Ισοκράτης· πρβλ. και Κατερινόπουλο, Η άμυνα των θιγομένων από πληροφορίες που αναμεταδίδονται/αναρ­τώνται αυτόματα σε ιστολόγια, ΔιΜΕΕ 2008. 485, ο οποίος θεωρεί ότι τα ιστολόγια επιτελούν λειτουργία όμοια με αυτή του τύπου και ότι επέχουν θέση οιονεί εφημερίδας.

54. Το Δίκαιο των ΜΜΕ3, 2005, σ. 501.

55. Βλ. για τους κινδύνους προσωπικών δεδομένων από αυτή την παγκοσμιοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιεί ως μέσα επικοινωνίας και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ιδίως για το Facebook την απόφαση ΔΕΚ T-354/2022.

56. Βλ. γενικά για τις προσβολές στα Κοινωνικά Δίκτυα Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Κοινωνικά Δίκτυα και Προσωπικότητα – Ι, ΔιΜΕΕ 2012. 186 επ. και Κανελλοπούλου-Μπότη, Κοινωνικά Δίκτυα και Προσωπικότητα – ΙΙ, ΔιΜΕΕ 2012. 196 επ.

57. Για το 2024 τα έσοδα του Facebook ήταν 164,5 δισεκατομμύρια, για το LinkedIn 16,37 δισεκατομμύρια και για το Twitter 2,5 δισεκατομμύρια, ενώ ο κρατικός μας προϋπολογισμός για το ίδιο έτος ήταν μείον 539.270.000.000 (https://minfin.gov.gr/wp-content/uploads/2023/11/%CE%9A%CE%A1%CE%91%CE%A4 %CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%A3CE%A0%CE%A1%CE%9F%CE%A5%CE%A0%CE%9F%CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%A3%CE%9C%CE%9F%CE%A3-2024. pdf).

58. ΕφΑθ 1057/2020 ΔιΜΕΕ 2020. 351· ΠΠρΑθ 1101/2018 ΕφΑΔΠολΔ 2018. 750. ΠΠρΑθ 1767/2015 ΔιΜΕΕ 2016. 562· ΠΠρΑθ 643/2020 Ισοκράτης· ΕφΑθ 164/2011, ΔιΜΕΕ 2011. 504 (εφαρμογή του ν. 1178/1981 για ανάρτηση προσβλητικής φωτογραφίας σε ιστοσελίδα με μείωση λόγω αρχής αναλογικότητας του ελάχιστου ποσού ηθικής βλάβης)· ΕΦΑθ 8962/2006, ΕλλΔνη 2007. 1518 (εφαρμογή του ν. περί τύπου σε ανάρτηση σε ιστοσελίδα). Βλ. Πισκοπάνη, σε Μήτρου/Πισκοπάνη/Τάσση/ Καρύδα/Κο­κο­λάκη, Blogs και Δικαιώματα, 2013, σ. 21 και γενικά Γ. Γιαννόπουλο, Η ευθύνη των παρόχων υπηρεσιών στο Internet, 2013, σ. 19 επ. και ειδικότερα 277 επ.

59. Έτσι ΕφΘ 2116/2020 TNΠ Νόμος· ΕφΑθ 1442/2015 TNΠ Ισοκράτης· ΕφΑθ 3071/2014 TNΠ Ισοκράτης· ΕφΔ 220/2013 ΔιΜΕΕ 2014. 198 (199)· ΠΠρΑθ 3938/2019 TNΠ Ισοκράτης· ΠΠρΑθ 1101/2018 ΕφΑΔΠολΔ 2018. 750 (752)· ΠΠρΘ 10144/ 2016 Αρμ 2017. 192· ΠΠρΑθ 61/2016 TNΠ Νόμος· ΠΠρΒερ 25/2014 TNΠ Νόμος· ΠΠρΑθ 2644/2013 TNΠ Νόμος· MΠρΡοδ 44/2008, ΔιΜΕΕ 2009. 204 επ (η πρώτη απόφαση που εφάρμοσε γενικά το νόμο περί Τύπου στα ιστολόγια και παρέπεμψε και στην Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος της ΕΛ.ΑΣ. λόγω ανωνυμίας ιδιοκτήτη – ασυλία της Φιλοξενίας)· ΕιρΚρωπίας 255/2017 TNΠ Ισοκράτης. Βλ. όμως και για αντίθετη θέση στη νομολογία ΠΠρΘεσ 22228/2011, ΔιΜΕΕ 2011. 379 επ.· ΠΠρΠειρ 4980/2009, ΔιΜΕΕ 2010. 101 επ.· για νεότερη νομολογία Τομαρά, ΧρΙδΔ 2021. 172 επ. υπό κεφ. ΙΙΙ. 2 και γενικά Γ. Γιαννόπουλο, Η ευθύνη των παρόχων υπηρεσιών στο Internet, 2013, σ. 18-19 και με νομολογιακές αναφορές σ. 274 επ.

60. Ι. Καράκωστας, Το Δίκαιο των ΜΜΕ3, 2005, σ. 501· ο ίδιος, Δίκαιο & Ίντερνετ, 2009, σ. 81 και 86· με διαφοροποίηση ανά μέσο κοινωνικής δικτύωσης Τομαράς, ΧρΙδΔ 2021. 172 επ. υπό κεφ. ΙΙΙ. 1· Αδαμίδης, Προσβολή της προσωπικότητας διά του τύπου και στοιχειοθέτηση ηθικής βλάβης, 2016, σ. 60. Αντίθετη φαίνεται να είναι η Βρεττού, σχόλιο σε ΤριμΕφΑθ 6202/2002, ΔΙΤΕ 2023. 412, 414-415.

61. ΑΠ 1425/2017 ΔιΜΕΕ 2017, 590· ΑΠ 1701/2013 ΧρΙδΔ 2014. 519· ΤριμΕφΘ 1511/2020 ΤΝΠ Qualex· ΤριμΕφΑθ 1057/ 2020 ΔιΜΕΕ 2020. 351· ΕφΑθ 5165/2022, ΤΝΠ Νόμος (με ισχυρή μειοψηφία όμως)· ΤριμΕφΑθ 3572/2022 ΤΝΠ Qualex· ΤριμΕφΑθ 3407/2022 ΤΝΠ Qualex· ΤριμΕφΑθ 3868/2022 ΤΝΠ Qualex· ΕφΑθ 3868/2022 ΤΝΠ Qualex· ΕφΑθ 1153/2021, ΤΝΠ Qualex· ΤριμΕφΑθ 1204/2017 ΤΝΠ Ισοκράτης· ΤριμΕφΑθ 1065/2016 ΔιΜΕΕ 2016. 398, 401· ΤριμΕφΑθ 963/2016 ΔιΜΕΕ 2016. 478, 487· ΤριμΕφΠειρ 429/ 2016 Νόμος· ΕφΑθ 164/2011 ΔιΜΕΕ 2011. 504· ΤριμΕφΔωδ 36/ 2011 Νόμος· ΠΠρΘ 9902/2023 ΤΝΠ Qualex· ΠΠρΑθ 643/2020 ΤΝΠ Ισοκράτης· ΠΠρΠατρών 435/2020, ΤΝΠ Νόμος· ΠΠρΘ 8680/ 2019 ΕφΑΔ 2019. 1184, 1188· ΠΠρΑθ 4544/2017 ΔιΜΕΕ 2018. 61 (62). Υπέρ της αναλογικής εφαρμογής του ν. 1178/1981 στο διαδίκτυο: ΠΠρΑθ 1767/2015 ΔιΜΕΕ 2016. 562 (563)· ΠΠρΘ 15188/ 2015 Αρμ 2016. 832· ΠΠρΑθ 6411/2013 ΕλλΔνη 2014. 821· ΠΠρΑθ 6148/2013 Νόμος· βλ. και ΑΠ 1752/2007 ΧρΙδΔ 2008. 521· βλ. όμως ΑΠ 848/2019 Νόμος.

62. Για την έννοια του διαδικτύου βλ. γενικά Γ. Γεωργιάδη, Η σύναψη συμβάσεως μέσω του διαδικτύου, 2003, σ. 8-21.

63. Βλ. γενικά Καραμπατζό, Προσβολή προσωπικότητας δια του τύπου – Παρατηρήσεις στην ΑΠ 385/2011, ΝοΒ 2011. 1218.

64. Προς αυτή την κατεύθυνση φαίνεται να προσανατολίζεται και Τομαράς, ΧρΙδΔ 2021. 172 υπό κεφ. V, 2.

65. Καραμπατζού/Βρεττού, Αποτελεσματική έννομη προσ­τασία της ελευθεροτυπίας δύο επιπέδων: η αντι-Slapp άμυνα και η ένσταση του δικαιολογημένου ενδιαφέροντος, ΔΙΤΕ 2025, κεφ. Α. ΙΙΙ (υπό έκδοση).

66. Γνωστή και ως Digital Services Act ή άλλως Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2065 για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες.

67. Έτσι για παράδειγμα όσον αφορά τις πολύ μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες και μηχανές αναζήτησης, οι οποίες ενέχουν ιδιαίτερους κινδύνους στη διάδοση παράνομου περιεχομένου, προβλέπονται ειδικοί κανόνες για τις πλατφόρμες που φτάνουν πάνω από το 10% των 450 εκατομμυρίων καταναλωτών στην Ευρώπη. Πρβλ. και αναφορικά με την ευθύνη για φιλοξενία το άρθρο 14 (π.δ. 131/2003) και σχετική ανάλυση από Γ.Γιαννόπουλο, Η ευθύνη των παρόχων internet, 2013, σ. 130 επ.

68. Έτσι χαρακτηριστικά ΜΕφΘ 1960/2014, TNΠ Qualex, όπου αναρτήθηκε σε ανοιχτή ομάδα Facebook άρθρο και σχετικά έγγραφα συνυποψήφιας για θέση στο Πανεπιστήμιο, με αναφορά όμως σε ΑΚ 57-59 και ν. 2472/1997, αλλά και η ΠΠρΑθ 1122/2014 TNΠ Νόμος, αν και με διαφορετική αιτιολογία. Γενικά για τις ηλεκτρονικές εφημερίδες βλ. Ι. Καράκωστα, Δίκαιο και Ίντερνετ, 2001, σ. 52 επ.

69. Βλ. ενδεικτικά ΕΣΡ 38/2025 σε www.esr.gr, Αναρτήσεις Αποφάσεων 2025.

70. ΣτΕ 1349/2023 και ΣτΕ 1350/2023, και οι δυο σε ΤΝΠ Νόμος.

71. Το νομοθετικό πλαίσιο είναι εξαιρετικά δυσμενές για τον συντάκτη γιατί η ευθύνη περιλαμβάνει και αυτόν· Ι. Καράκωστα, Προστασία της ιδιωτικότητας στην Κοινωνία της Πληροφορίας, ΔιΜΕΕ 2004. 54, 56. Αντίθετος Τομαράς, ΧρΙδΔ 2021, υπό κεφάλαιο IV.

72. Για το ζήτημα των φωτογραφιών βλ. και Κ. Καραγιάννη, Η αξίωση αποζημίωσης επί παρανόμου χρησιμοποιήσεως της εικόνας του προσώπου, 2007, 27 επ.

73. Βλ. σχετικά Κ. Χριστοδούλου, Δίκαιο Προσωπικών Δεδομένων2, 2020, αριθ. 167· Τρούλη, Γενικός Κανονισμός για την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων και Ευθύνη για Αποζημίωση, 2023, άρθρ. 362-364 και Πηλαβάκη, Προστασία της Προσωπικότητας και GDPR, 2025. 19 επ, 31 επ., 50 επ., 65 επ.

74. Αντίθετοι Βαθρακοκοίλης, Διαδικασία διαφορών από προσβολές με δημοσιεύματα ή ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές (681Δ ΚΠολΔ), 2008, σ. 12· Αναστασιάδου, Το νομικό καθεστώς των ιστολογίων (blogs), ΔιΜΕΕ 2018. 476, 478, οι οποίοι εξαρτούν την εφαρμογή του ν. 1178/1981 από την μαζικότητα της διάδοσης. Έτσι και ΠΠρΑθ 855/2016 Νόμος· ΠΠρΑθ 3799/2015 ΔιΜΕΕ 2016. 77 (79)· ΠΠρΑθ 1122/2014 Νόμος· ΠΠρΘ 22228/2011 ΔιΜΕΕ 2011. 379· ΠΠρΠειρ 4980/2009 ΔιΜΕΕ 2010. 101· ΜΠρΑθ 11339/ 2012 ΔιΜΕΕ 2013. 268 (269).

75. Βλ. ενδεικτικά ΠρΠειρ 51/2023, ΤΝΠ Νόμος, η οποία ανέβαλε αναμένοντας την ποινική απόφαση για εξύβριση και συκοφαντική δυσφήμιση, και εφαρμόζει τις διατάξεις αυτές για προσβολή προσωπικότητας τουριστών στην Αίγινα μέσω πλατφόρμας.

76. Αυτά τα κριτήρια εξετάζει ο Τομαράς Η προβληματική της αναλογικής εφαρμογής του νόμου περί αστικής ευθύνης του τύπου (ν. 1178/1981) στο διαδίκτυο και ιδίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ΧρΙδΔ 2021. 172 επ. υπό κεφ. ΙΙΙ 2. Ενδιαφέρουσα, εντούτοις, η μεθοδολογία του στο κεφ. ΙΙΙ.1.

77. Έτσι Τομαράς, ΧρΙδΔ 2021. 172 επ. υπό κεφ. VI. 

78. Για την πρόθεση βλάβης βλ. ΕφΑθ 3021/2004, ΔιΜΕΕ 2004. 85-88 (ένθετο σε εφημερίδα πανελλήνιας κυκλοφορίας με χαρακτηρισμούς «Προδότες - Piranhas» και ψευδείς ειδήσεις αναφορικά με Πρόεδρο και μέλη ΠΑΕ). Πρβλ. και ΕφΑθ 1104/2024, ΤΝΠ Νόμος αναφορικά με την διαφημιστική και εμπορική χρήση σελίδας Facebook.

79. Έτσι ΕφΘ 221/2024, ΤΝΠ Νόμος με δυσφημιστικά σχόλια σε ραδιόφωνο και ηλεκτρονικές ιστοσελίδες για προπονητή επαγγελματικών ομάδων ποδοσφαίρου και εφαρμογή του άρθρου 1 ν. 1178/1981, αλλά καμία αναφορά στο άρθρο 5 ίδιου νόμου. Αντίθετη ΕφΑθ 304/2024, ΤΝΠ Νόμος (ηλεκτρονική εφημερίδα) που δέχεται την εφαρμογή του.

80. ΜΠρΑθ 497/2017, ΔιΜΕΕ 2017. 568 (αναφορά σε ιστοσελίδα).

81. ΠΠρΑθ 870/2020, ΔιΜΕΕ 2020. 355.

82. ΠΠρΑθ 3667/2020, ΔιΜΕΕ 2021. 93 (αναφορά σε κοινωνικό δίκτυο).

83. Έτσι και η ΕφΑθ 304/2024, ΤΝΠ Νόμος, αναφορικά με δυσφημιστικά δημοσιεύματα αναφορικά με τον Ι.Ν. Χριστού του Σωτήρος, για τον οποίο ψήφισε η Δ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας να χτιστεί εις μνήμην της απελευθέρωσης του Έθνους.

84. Έτσι ΤριμΕφΑθ 1153/2021, ΔΙΤΕ 2021. 441-446, επί ενημερωτικής ιστοσελίδας, όμως, και όχι ηλεκτρονικής εφημερίδας. Βλ. επί της ίδιας απόφασης παρατηρήσεις Κυπρούλη, που συνέλεξε προηγούμενη νομολογία.

85. Έτσι οι ΕφΑθ 1057/2020, ΔιΜΕΕ 2020. 351 (προσβλητική και συκοφαντική ανάρτηση στον προσωπικό λογαριασμό που διατηρεί στο Facebook πρώην Αναπληρωτής Υπουργός Υγείας κατά δευτεροβάθμιας συνδικαλιστικής οργάνωσης και του προέδρου της) και ΠΠρΑθ 1101/2018, ΕφΑΔΠολΔ 2018. 750, (δημοσίευμα-βίντεο, αναρτηθέν από φιλοζωική ομάδα στο Facebook κατά φαρμακοποιού ρίπτοντα νερό σε αδέσποτο σκύλο, χαρακτηρισθείς ως ύποπτος κακοποίησης αδέσποτου ζώου λόγω ψευδούς ισχυρισμού, ότι, το νερό περιείχε χλωρίνη.

86. Έτσι ΠΠρΑθ 643/2020, ΤΝΠ Ισοκράτης που πραγματεύτηκε βίντεο, το οποίο αναρτήθηκε σε κανάλι (channel) που διατηρούν στο YouTube, με εμβόλιμους ειρωνικούς υπότιτλους και διάφορους κακόφωνους λαρυγγισμούς με σκοπό να γελοιοποιήσουν την ψαλτική τέχνη του ενάγοντος.

87. Πρβλ. την μειοψηφία του Εφέτη Σ. Γεωργουλέα στην ΤριμΕφΑθ 1153/2021, ΔΙΤΕ 2021. 441, 443-444 με εκτενή επιχειρηματολογία και ο οποίος θεωρεί ότι στα διαδικτυακά μέσα είναι αρρύθμιστος ο τρόπος επανόρθωσης και για αυτό δεν θα πρέπει να γίνει δεκτή η αναλογική εφαρμογή της § 5 άρθρου μόνου ν. 1178/1981.

88. Βλ. για λοιπή περιπτωσιολογία και Τομαρά, ΧρΙδΔ 2021. 172 επ. υπό κεφ. V 3.

89. Το Δίκαιο των ΜΜΕ3, 2005, σ. 501.

90. Αυτόθι.

91. Βλ. ενδεικτικά Ευ. Δακορώνια, Αστική Ευθύνη και Νέες Τεχνολογίες, ΕφΑΔ 5/2019. 500 επ.∙ Κ. Χριστοδούλου, Νομικά Ζητήματα από την τεχνητή νοημοσύνη, ΧρΙδΔ 2019. 329 επ. και Νικολόπουλο, Ιατρική Δεοντολογία και τεχνητή νοημοσύνη, ΝοΒ 2024. 666-676.