Η επίδραση των νέων τεχνολογιών στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής για ένα πιο ανθρωποκεντρικό εργασιακό περιβάλλον 

Γεώργιου Βλασσόπουλου

Δικηγόρου – Διδάκτορος Νομικής*

Ι. Το θεσμικό πλαίσιο

Α. Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει άμεσα τη ζωή στον πλανήτη μας και όχι μόνον. Δίκαια θεωρείται μεγάλη σύγχρονη πρόκληση, όπως το δημογραφικό και η 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Καθίσταται λοιπόν προφανής η ανάγκη, ιδίως σήμερα, υπό το πρίσμα και έκτακτων φυσικών φαινομένων, όπως πυρκαγιές, καύσωνες  και πλημμύρες, να αναδειχθεί εμπράκτως σε ύψιστη προτεραιότητα η διασφάλιση ενός βιώσιμου και αξιοπρεπούς εργασιακού περιβάλλοντος με βασικούς άξονες το δίπτυχο: υγεία- ασφάλεια στην εργασία εν μέσω κλιματικής κρίσης, ιδίως για την επόμενη μέρα μετά τη πανδημία σε ένα εκ των πραγμάτων ρευστό διεθνές κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Άλλωστε το κόστος εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών, ανεξάρτητα από στατιστικές αναλύσεις, είναι συχνά δυσαναπλήρωτο και σε γενικές γραμμές ανυπολόγιστο, ενώ η απόδειξή τους – ιδίως των επαγγελματικών ασθενειών – δεν είναι πάντα ευχερής. Πάντως, η καθιέρωση πλέον σε διεθνή κλίμακα του ευρύτερου όρου υγεία αντί υγιεινή αποτιμάται ως θετική εξέλιξη. Απομένει να υλοποιηθεί στη πράξη η οριζόντια προτεραιότητα της ασφάλειας στην εργασία, χωρίς διακρίσεις λόγω φύλου ή για άλλους μη νόμιμους λόγους, σε ένα ευρύτερο ασταθές πλαίσιο, εξαιτίας και των απρόβλεπτων επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης και στο ευαίσθητο πεδίο των πάσης μορφής σχέσεων εργασίας (που εκτελούνται είτε σε εξωτερικούς, είτε και σε εσωτερικούς χώρους), στον δημόσιο, στον ιδιωτικό τομέα, αλλά και στον τομέα της κοινωνικής οικονομίας. Μάλιστα και εν προκειμένω η ραγδαία ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών μπορεί να αναδειχθεί σε θετικό καταλύτη αντιμετώπισης ή τουλάχιστον μετριασμού των συνεπειών της κλιματικής κρίσης. 

Β. Όπως γίνεται ευρύτερα αποδεκτό από θεωρία και νομολογία, το δικαίωμα στην υγεία είναι ατομικό, συλλογικό, κοινωνικό και πάντως δημόσιου χαρακτήρα[1],[2]. Κατοχυρώνεται συνταγματικά (άρθρ. 21 σε συνδυασμό ιδίως και με άρθρ. 24 Συντάγματος), αλλά απολαμβάνει προστασία και σε ενωσιακό, καθώς και σε διεθνές επίπεδο[3], [4]. Ειδικά ως προς το εργασιακό περιβάλλον, αναφέρονται σχετικά εντελώς ενδεικτικά οι διεθνείς συμβάσεις εργασίας (ΔΣΕ) άρθρ. 155 για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία στην εργασία, άρθρ. 187 για το Πλαίσιο προώθησης της ασφάλειας και υγείας στην εργασία και άρθρ. 190 για την εξάλειψη της βίας και παρενόχλησης στην εργασία (οι δύο τελευταίες ΔΣΕ κυρώθηκαν με ν. 4808/2021). Μάλιστα το 2022, εν μέσω εντεινόμενης κλιματικής κρίσης, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας αναγνώρισε ορθά για πρώτη φορά ρητά ως θεμελιώδες (fundamental) το δικαίωμα σε ένα ασφαλές και υγιές εργασιακό περιβάλλον. Επιπλέον, αξίζουν μνείας οι σχετικές πρόνοιες στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρ. 25), στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ΕΕ (άρθρ. 35), στον Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων (αρχή – prin­ciple 10), καθώς και στον Αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (άρθρ. 3). Η κομβική Οδηγία-πλαίσιο 89/391/ΕΕ εξειδικεύθηκε στη πορεία με σειρά άλλων οδηγιών για τη ρύθμιση επιμέρους ζητημάτων, μεταξύ των οποίων η κατοχύρωση δικαιωμάτων όπως αυτά της πληροφόρησης, της αναφοράς, της εκπαίδευσης και της συμβολής σε μέτρα πρόληψης (ec.europa. eu/υγεία και ασφάλεια στην εργασία).

 Η βελτίωση των όρων εργασίας των εργαζομένων συνδέεται αναπόσπαστα με την καθημερινή αποτελεσματική προστασία της σωματικής και ψυχικής υγείας τους, αλλά και με τη συμφιλίωση επαγγελματικής και προσωπικής- οικογενειακής ζωής κάθε εργαζόμενου σε ένα δυσχερές παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, μετά και από τη πρόσφατη υγειονομική κρίση. Ήδη με την Οδηγία 2019/1152 ΕΕ, η οποία πλέον κυρώθηκε και από τη χώρα μας με το ν. 5053/ 2023, αναδεικνύεται ρητά η ανάγκη για διαφανείς και προβλέψιμους όρους εργασίας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεδομένου μάλιστα ότι το φαινόμενο απασχόλησης στην άτυπη οικονομία, συχνά υπό αντίξοες με όρους υγιεινής και ασφάλειας συνθήκες, είναι υπαρκτό όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα ,ιδίως στην περίοδο της πανδημίας, παρά τις προσπάθειες που γίνονται για την εξάλειψή του. Μάλιστα, ανάλογα φαινόμενα εγκυμονούν εκ των πραγμάτων πρόσθετους κινδύνους σε περιόδους έντονων ή και έκτακτων φυσικών καταστάσεων, όπως αυτές που βιώνουμε σήμερα παγκοσμίως.

Γ. Σε εθνικό επίπεδο ο ρόλος του Ελληνικού Ινστιτούτου Υγείας και Ασφάλειας της Εργασίας (ΕΛΙΝΥΑΕ, www.elinyae.gr με επικαιροποιημένη και εύκολα προσβάσιμη τη σχετική νομοθεσία σε συνδυασμό, μεταξύ άλλων, με πορίσματα της νομολογίας, διαδικτυακά εργαλεία και οπτικοακουστικό υλικό) είναι κομβικός, λαμβανομένου υπόψη ότι στον φορέα αυτόν εκπροσωπούνται βασικοί κοινωνικοί εταίροι (εκπρόσωποι εργοδοτών και εργαζομένων). Μάλιστα, ο ρόλος αυτός γίνεται ακόμη σημαντικότερος, εφόσον αξιοποιηθεί το Ινστιτούτο και η τεχνογνωσία του στην υλοποίηση μίας ευφυούς Εθνικής Στρατηγικής αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης με έμφαση στη καθημερινότητα των πολιτών και ιδίως όσων ανήκουν σε ευπαθείς, άρα και περισσότερο ευάλωτες στη κλιματική κρίση κοινωνικές ομάδες (όπως παιδιά, ηλικιωμένοι, ΑΜΕΑ, μακροχρόνια άνεργοι, μονογονεϊκές οικογένειες, πολύτεκνοι). Προφανώς αυτή η στρατηγική θα εντάσσεται στο ευρωπαϊκό και διεθνές κανονιστικό πλαίσιο αξιοποιώντας ιδίως σχετικές καλές πρακτικές. Στην κατεύθυνση αυτή θα ήταν χρήσιμο και ένα ευφυές Κοινωνικό Παρατηρητήριο για την ανάλυση των αιτιών, αλλά και την αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης με ουσιαστική συμβολή των κοινωνικών εταίρων, της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών. Η συμβολή του ΕΛΙΝΥΑΕ, πάντως, ιδίως στο καίριο ζήτημα της πρόληψης, είναι θετική[5]. Η πρόληψη δεν πρέπει να περιορίζεται σε συλλογικά μέτρα, όπως αυτά προβλέπονται από την εκάστοτε ισχύουσα σχετική νομοθεσία. Πέρα από τη συνολική καλή διαχείριση, η εξατομικευμένηπροσέγγιση κάθε εργαζόμενου, ιδίως ως προς τις συνθήκες υγείας και ασφάλειάς  του συνάδει με την αναζήτηση και εφαρμογή και ατομικών μέτρων πρόληψης. Και τούτο ισχύει, διότι  η κατάσταση του οργανισμού και εν γένει η υγειονομική κατάσταση κάθε ανθρώπου, άρα και κάθε εργαζόμενου είναι διαφορετική, οπότε η εξατομικευμένη προσέγγιση και στο προκείμενο ζήτημα είναι εξαιρετικής σημασίας και χρησιμότητας στην καθημερινότητα της εργασίας. 

Στο σημείο αυτό αξίζει αναφοράς η φετινή καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, προεξάρχουσας της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία (28 Απριλίου), που  ήταν αφιερωμένη για το έτος 2024  στην κλιματική κρίση. (www.ilo.org). Προέχει βεβαίως, σε κάθε περίπτωση,  η ενίσχυση και αποτελεσματική λειτουργία των σχετικών ελεγκτικών μηχανισμών (όπως η Επιθεώρηση Εργασίας), αλλά και η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη αξιοποίηση θεσμικών οργάνων, όπως οι γιατροί εργασίας και οι τεχνικοί ασφαλείας, που εντάσσονται στην αναγκαία νέα εθνική στρατηγική για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (2022-2027) με πρόταγμα την αποδοχή ότι η υγεία και η ασφάλεια της εργασίας αποτελούν θεμελιώδη κοινωνικά αγαθά που υπηρετούν, πέραν των άλλων, το δημόσιο συμφέρον, πολλώ δε μάλλον σε περιόδους κλιματικών μεταβολών ευρείας κλίμακας και μεγάλης έντασης. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, εφαρμογή του κανονιστικού πλαισίου (βλ. ενδεικτικά ν. 3850/2010, Οδηγία 89/391/ΕΕ) αλληλεπιδρούν εκ των πραγμάτων με στόχο τη βελτίωση του λειτουργικού πλαισίου τόσο της υγείας όσο και της ασφάλειας στην εργασία προς αποφυγή εργατικών ατυχημάτων (βλ. ιδίως ν. 551/1915, α.ν. 1846/1951, όπως ισχύουν σήμερα) και επαγγελματικών ασθενειών (βλ. ιδίως π.δ. 41/ 2012) που έχουν πολύπλευρο κόστος: για εργαζόμενους, εργοδότες αλλά και γενικότερα για το κοινωνικό σύνολο.

Δ. Εν προκειμένω ο ρόλος της νομολογίας  είναι σημαντικός, ιδίως ως προς τη κάλυψη ατυχημάτων όχι μόνο κατά την εκτέλεση, αλλά και εξ αφορμής της εργασίας (π.χ. από την οικία του εργαζόμενου προς την εργασία του και αντιστρόφως), εφόσον βεβαίως συντρέχουν οι εκ του νόμου προϋποθέσεις, δηλαδή ιδίως βίαιο και αιφνίδιο συμβάν, που προκαλεί ανικανότητα για εργασία άνω των 4 ημερών με συνδρομή αιτιώδους συνάφειας μεταξύ βίαιου συμβάντος και επελθούσας βλάβης της υγείας (σωματικής ή ψυχικής) του θύματος- εργαζόμενου[6] . Επίσης, η νομολογία των δικαστηρίων μας συμβάλλει στην κατά το δυνατόν αντικειμενικότερη προσέγγιση της έννοιας  «ηθική βλάβη» και του ύψους της εκάστοτε σχετικής αποζημίωσης. Το ίδιο ισχύει και για την έννοια «ψυχική οδύνη» και το ύψος της σχετικής αποζημίωσης (σε περίπτωση θανατηφόρου εργατικού ατυχήματος) σε συνάρτηση και με τους δικαιούχους της επιδικαζόμενης σχετικής αποζημίωσης, δηλαδή την οικογένεια του θανόντος-θύματος (σύζυγο, τέκνα και τυχόν λοιπούς στενούς συγγενείς, όπως γονείς ή αδέλφια). Προφανώς βέβαια στην πράξη αναφύονται διάφορα ζητήματα προς ερμηνεία και επίλυση, ιδίως σε περιπτώσεις ατυχημάτων επί άτυπης απασχόλησης, σε τηλεργαζόμενους ή απασχολούμενους σε ψηφιακές πλατφόρμες, αλλά και σε εργαζόμενους περισσότερο εκτεθειμένους σε φυσικά φαινόμενα λόγω της φύσης της εργασίας τους.

 Ως νομολογιακό προηγούμενο τεράστιας σημασίας αξίζει ιδιαίτερης μνείας η πρόσφατη ιστορική απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) στην υπόθεση Klimaseniorinnen v.Schweiz (hudoc. echr.coe.int / Application Nr. 53600/20 ). Πρόκειται για μία συλλογική προσφυγή 2500 ηλικιωμένων γυναικών ηλικίας 64 ετών και άνω από την Ελβετία. Η “Ένωση ηλικιωμένων γυναικών για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης” (www.klimaseniorinnen.ch) εξάντλησαν πρώτα τα εθνικά ένδικα μέσα, αλλά δεν δικαιώθηκαν. Έτσι, το 2020 προσέφυγαν στο ΕΔ ΔΑ. Η απόφαση του ΕΔΔΑ εκδόθηκε την 9.4. 2024 και τις δικαίωσε. Το καθού κράτος (Ελβετία) καταδικάστηκε για παραβίαση του άρθρου 8 ΕΣΔΑ (δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και την οικογένεια), διότι δεν υλοποίησε με τους προβλεπόμενους ρυθμούς (αξιοποιώντας καιτις νέες τεχνολογίες) τις δεσμεύσεις του για επίτευξη συγκεκριμένων ποσοτικοποιημένων στόχων βάσει συμφωνημένου χρονοδιαγράμματος προς αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Η ως άνω Ένωση επικαλέστηκε στέρεη τεκμηρίωση των επιχειρημάτων  της τονίζοντας μάλιστα τον υπαρκτό και άμεσο  κίνδυνο υγείας των μελών της, λόγω και της ηλικίας τους, από ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι καύσωνες. Επιπλέον κρίθηκε ότι συντρέχει παραβίαση και του άρθρ. 6 ΕΣΔΑ για το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη, αφού οι θέσεις της ως άνω Ένωσης δεν ακούστηκαν με τον προσήκοντα τρόπο από τα εγχώρια δικαστήρια. Με μια εκτενέστατη απόφαση 260 σελίδων το Δικαστήριο του Στρασβούργου άνοιξε λοιπόν  τον δρόμο για όμοιες -  συλλογικές κατά βάση αλλά όχι μόνο - προσφυγές στο μέλλον.

Ε. Σε επίπεδο ΕΕ ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Υγεία και Ασφάλεια στην Εργασία (EU-OSHA) με έδρα το Μπιλμπάο της Ισπανίας παράγει επίσης σημαντικό έργο με συστηματική συλλογή και ανάλυση σχετικών δεδομένων[7]. Α­ναφορικά με τη σχετική ερευνητική δραστηριότητα, ως καλή πρακτική επισημαίνεται ενδεικτικά, μεταξύ άλλων, η λειτουργία του φημισμένου Ινστιτούτου (σε θέματα ιδίως πρόληψης στην υγεία) Robert Koch στη Γερμανία (www. rki.de). Ανάμεσα στις πολλές επίκαιρες έρευνες του Ινστιτούτου και πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αξίζει ιδιαίτερης μνείας η συνάρτηση του επιπέδου υγείας των ατόμων με την κοινωνική - οικονομική θέση τους με έμφαση στο εργασιακό περιβάλλον τους, το μορφωτικό επίπεδό τους, την οικογενειακή κατάστασή τους κλπ.[8], αλλά και η προσέγγιση των συνεπειών της κλιματικής κρίσης σε συνάρτηση και με την ταχύτατη τεχνοοικονομική πρόοδο.

 Ειδικά ως προς τον ιό SARS-COV-2 η ένταξή του στους παράγοντες βιολογικού κινδύνου είναι μια θετική εξέλιξη (βλ. π.δ. 120/2020 σε συμ­μόρφωση με Οδηγία 2000/54/ΕΚ, όπως τροποποιήθηκε με Οδηγία 2019/1833/ΕΕ και Οδηγία 2020/739/ΕΕ). Πλέον έχει ανοίξει η συζήτηση διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας, για να εξεταστεί η δυνατότητα να θεωρηθεί η νόσος από αυτόν τον ιό (COVID-19) ως επαγγελματική ασθένεια, τουλάχιστον στον υγειονομικό κλάδο. Πάντως, ευρύτερα, η σύσταση και λειτουργία εξειδικευμένου φορέα για την εκτίμηση (και ασφάλιση) επαγγελματικών ασθενειών και εργατικών ατυχημάτων[9] , που έχει θεσμοθετηθεί σε άλλες χώρες της ΕΕ, είναι μια επιλογή που αξίζει ενδελεχούς μελέτης ως προς την  υλοποίησή της. Βεβαίως και η ενίσχυση της πρόληψης θα είναι ευεργετική, αν συνδυαστεί με την αντίληψη ότι η προστασία της υγείας και ασφάλειας στην εργασία δεν συνιστά επιβάρυνση, αλλά κοινωνική επένδυση με πολλαπλασιαστικά οφέλη. Άλλωστε, οι κίνδυνοι είναι πολλαπλοί (χημικοί, φυσικοί, βιολογικοί, ψυχοκοινωνικοί κ.ά.) και μεταλλάσσονται στην πορεία του χρόνου με την ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας, αλλά και με την κλιματική κρίση, που αναδιατάσσουν ριζικά το τοπίο του εργασιακού περιβάλλοντος. Γι’ αυτό η εκτίμηση των επαγγελματικών κινδύνων πρέπει να γίνεται συστηματικά και ολοκληρωμένα, προσαρμοσμένη στα νεότερα ανά χρονική περίοδο δεδομένα και αξιοποιώντας την ταχύτατη εξέλιξη τόσο της επιστημονικής γνώσης (ιατρικής, φυσικής, χημείας κ.α.) όσο και των νέων τεχνολογιών. Επιπλέον, οι αυτοαπασχολούμενοι και οι μικρές ή μεσαίες επιχειρήσεις, ιδίως αυτές οικογενειακού χαρακτήρα, χρήζουν, υπό το πρίσμα και των σημαντικών και συχνά πλέον απρόβλεπτων κλιματικών μεταβολών, μεγαλύτερης προσοχής και μέριμνας ως προς την τήρηση των κανόνων υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας, αφού στις μεγάλες επιχειρήσεις τα ποσοστά συμμόρφωσης είναι σαφώς μεγαλύτερα διεθνώς, αλλά και στη χώρα μας. Βεβαίως, πέρα από το ποινολόγιο των παραβάσεων ενδείκνυται η πρόβλεψη και κατάλληλων κινήτρων ενίσχυσης της συμμόρφωσης των επιχειρήσεων, με προτεραιότητα στη στήριξή τους για στοχευμένη  στις ιδιαιτερότητές τους και ταχεία  ψηφιακή αναβάθμιση, ιδίως ως προς τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. 

Μια καλή πρακτική σε οργανωτικό επίπεδο στο κρίσιμο ζήτημα της βελτίωσης ετών εργασιακών συνθηκών, που επηρεάζει και την κατάσταση υγείας, προέρχεται από τη Γαλλία. Πρόκειται για τον επίσημο φορέα της χώρας με αποστολή τη βελτίωση των όρων εργασίας (Agence nationale pour l’ amelioration des con­ditions de travail). Ο φορέας αυτός διαθέτει και περι­φερειακές δομές, ενώ αναπτύσσει αξιόλογη και συστηματικά ανανεωνόμενη δραστηριότητα σε διάφορες θεματικές ενότητες μεταξύ των οποίων η τηλεργασία, η υγιεινή και ασφάλεια στην ερ­γασία, η εργονομία, οι ευέλικτες μορφές απα­σχόλησης. Ανάλογες πρακτικές έχουν υποστη­ριχθεί επί σειρά ετών, μεταξύ άλλων, στις σκαν­διναβικές χώρες, τον Καναδά, τη Νέα Ζηλαν­δία. Στην ΕΕ κομβικός είναι ο ρόλος του Ευρω­παϊκού Οργανισμού για την υγεία και ασφά­λεια στην εργασία με έμφαση σε σχετικό υλικό τεκμηρίωσης μετά την εμπειρία και της παν­δημίας, το οποίο μπορεί να συμβάλλει στην επι­καιροποίηση και ανάλυση των στοιχείων που αφορούν τις συνθήκες εργασίας στα κράτη μέλη της ΕΕ, μεταξύ των οποίων και η χώρα μας[10]. 

ΙΙ. Καλές πρακτικές:

α. Η τηλεργασία ως ενδεικτική περίπτωση μελέτης (case study)  σε συνάρτηση με τη τεχνολογική πρόοδο( ιδίως μέσω πληροφορικής και επικοινωνιών) μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Στη χώρα μας εξαπλώθηκε στη περίοδο της πανδημίας και αναμένεται να διατηρηθεί με αναγκαίες αναπροσαρμογές και στο μέλλον, οπότε η τεχνογνωσία διεθνών οργανισμών, όπως η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO), είναι κομβικής σημασίας. Στο πλαίσιο της ενωσιακής και διεθνούς τεχνογνωσίας το δικαίωμα αποσύνδεσης (droit à la déconnexion)[11], [12], μπορεί να αποτελέσει καταλύτη για την προστασία της υγείας του ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και να συνδράμει στην ισορροπημένη ανάπτυξη συστημάτων τηλεργασίας σε εθελοντική βάση, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη (π.χ. αύξηση παραγωγικότητας, μείωση λειτουργικού κόστους) και να περιοριστούν οι τυχόν παρενέργειες σε βάρος των εργαζομένων (π.χ. εντατικοποίηση, κίνδυνος απομόνωσης)[13]. 

Στη Γαλλία, για παράδειγμα, από 01.01.2017 εφαρμόζεται σχετική νομοθεσία που προτάσσει τη διαδικασία διαβούλευσης μεταξύ των μερών κατά κανόνα σε επιχειρήσεις με προσωπικό άνω των 50 ατόμων, αν και δεν έχει θεσπιστεί νομοθετικά ένα πλήρως δεσμευτικό σχετικό δικαίωμα στην αποσύνδεση (ανάλογες πρακτικές αναπτύσσονται και σε άλλες χώρες όπως η Ιταλία). Επιπλέον, ήδη στη Γερμανία έχει ξεκινήσει  και συνεχίζεται η συζήτηση για τη νομοθετική πρόβλεψη ενός αυτοτελούς δικαιώματος σε τηλεργασία. Πλέον και στη χώρα μας υπάρχει μόνιμη ρύθμιση για την τηλεργασία και στον ιδιωτικό (άρθρο 67 ν. 4808/ 2021) και στον δημόσιο τομέα (ν. 4807/2021).

Προφανώς σε ζητήματα όπως η τηλεργασία (σε συνδυασμό με τον χρόνο εργασίας και τη δημιουργική οργάνωσή του διαμέσου και νεώτερων τεχνολογικών εφαρμογών και προτύπων), οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να συνδράμουν καθοριστικά στη θέσπιση ενός λειτουργικού, τεχνολογικά άρτιου και κοινωνικά δίκαιου ρυθμιστικού πεδίου, κατ’ εφαρμογή και της σχετικής Ευρωπαϊκής Συμφωνίας – Πλαισίου του 2002, η οποία έχει ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο με την Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας – ΕΓΣΣΕ 2006-2007 (Παράρτημα Β) και τη διάταξη άρθρ. 5 ν. 3846/2010, σε συνδυασμό και με την Ευρωπαϊκή συμφωνία- πλαίσιο μεταξύ των κοινωνικών εταίρων έτους 2020 για την ψηφιοποίηση, αλλά και με σχετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις αρχές 2021 (αν και σε αυτό το ψήφισμα προβλεπόταν μεταβατική περίοδος προσαρμογής 3 ετών). Ο εθελοντικός χαρακτήρας, το δικαίωμα αποσύνδεσης, ο συστηματικός έλεγχος όλων των μισθολογικών και θεσμικών όρων εργασίας (π.χ. μισθοί, πλήρης κάλυψη κόστους τηλεργασίας από εργοδότη, ωράρια, άδειες, υγιεινή και ασφάλεια εργασίας ακόμη και ενόψει έκτακτων ή έντονων φυσικών φαινομένων, προστασία προσωπικών δεδομένων), η αρμονική συνύπαρξη επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής είναι θεμέλιοι λίθοι μιας σύγχρονης και βιώσιμης ρύθμισης, είτε ως διάταξη νόμου, είτε ως συλλογική συμφωνία.

Εν συνεχεία, η αποτελεσματική επίβλεψη λειτουργίας του σχετικού πλαισίου στην πράξη (π.χ. με πρόβλεψη υπεύθυνου τηλεργασίας κατά το πρότυπο του υπεύθυνου προστασίας προσωπικών δεδομένων), είναι εξίσου σημαντική, ώστε αφενός να διασφαλιστεί ένα ικανοποιητικό, υγιές και ασφαλές εργασιακό περιβάλλον και αφετέρου να επιχειρηθεί αύξηση ποιοτικών και βιώσιμων θέσεων εργασίας, με όρους υγιούς ανταγωνισμού, καινοτομίας, φιλικού επιχειρηματικού κλίματος με έμφαση και στις μικρομεσαίες, καθώς και στις αναφυόμενες επιχειρήσεις (start- ups). Ταυτόχρονα είναι επιτακτική, εν προκειμένω, η ανάγκη στήριξης των γυναικών, προστασίας των νέων και ιδίως των ανήλικων, αλλά και γενικότερα ευπαθών η ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (όπως ΑΜΕΑ),καθώς και ενίσχυσης της περιφερειακής ανάπτυξης (ιδίως σε απομακρυσμένες ορεινές ή νησιωτικές περιοχές της χώρας). Ως εκ τούτου, ένα ευφυές Κοινωνικό-Ψηφιακό Παρατηρητήριο Σύγχρονου Εργασιακού Περιβάλλοντος[14] με έμφαση και σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία σε συνδυασμό με έναν κοινής αποδοχής σχετικό Κώδικα Δεοντολογίας, θα μπορούσαν να συν­τελέσουν στη βελτίωση του όλου πλαισίου, διορθώνοντας ατέλειες ή προβλήματα στη γέννησή τους. Ειδικά για τη χώρα μας ένα σύστημα μικτής τηλεργασίας (με μοίρασμα των ημερών απασχόλησης  στον χώρο εργασίας και εξ αποστάσεως) θα μπορούσε να πολλαπλασιάσει τα οφέλη της τηλεργασίας (π.χ. μείωση λειτουργικού κόστους, προστασία περιβάλλοντος και δημόσιας υγείας) περιορίζοντας τυχόν παρενέργειες (όπως κίνδυνος απομόνωσης ή αποσυλλογικοποίηση), λειτουργώντας μάλιστα και ως καταλύτης ενίσχυσης της υγείας και ασφάλειας στην εργασία ακόμη και σε παγκόσμιο περιβάλλον κλιματικής κρίσης, μειώνοντας τυχόν μειονεκτήματα (όπως εντατικοποίηση εργασίας, κίνδυνος απομόνωσης του τηλεργαζόμενου), ακόμη και σε περιόδους κλιματικών αναταράξεων. Η αξιοποίηση της δεδομένης ψηφιακής αναβάθμισης με χαρακτηριστικά παραδείγματα την εισαγωγή της ψηφιακής κάρτας εργασίας και την αναβάθμιση πλέον στο Π.Σ. Εργάνη ΙΙ μπορεί να διευκολύνει, σε συνδυασμό με την περαιτέρω βελτίωση των υποδομών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών (π.χ. γρήγορο και ασφαλές Ιnternet σε συνδυασμό με μείωση του ψηφιακού χάσματος), για την επίτευξη ενός φιλικότερου στη χρήση του πλαισίου τηλεργασίας και ευρύτερα εργασιακού περιβάλλοντος[15], [16]. Η αξιοποίηση πρωτότυπων προτάσεων, όπως η πενταπλή έλικα καινοτομίας  (quintuple innovation helix framework) με βασικούς άξονες τις κυβερνήσεις, τα Πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα, χρηματοδοτικούς φορείς και την Κοινωνία των Πολιτών, αλλά και η στόχευση δημιουργίας νέων και βιώσιμων θέσεων εργασίας σε τομείς συνδεόμενους με την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, όπως τεχνολογίες καθαρής ενέργειας, κυκλική οικονομία, αποθήκευση ενέργειας, πρόληψη, μπορούν να αποβούν ωφέλιμες.

Πέρα από το τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ενωσιακό επίπεδο, πάντως, η συμβολή των διεθνών οργανισμών είναι πολύτιμη. Αναφέρεται ενδεικτικά η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) με πλέον πρόσφατο κείμενο αναφοράς, στο πλαίσιο της φετινής Γενικής Συνέλευσής της, την εμβληματική απόφαση για τη δίκαιη μετάβαση εν μέσω κλιματικής κρίσης (ILO Just Transition Mandate, Iούνιος 2023).Ειδικά με αφορμή την επόμενη μέρα μετά την πανδημία επισημαίνεται ο θετικός ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει  η τηλεργασία μαζί με νεώτερες τεχνολογικές εφαρμογές και μεθόδους ορθολογικότερης οργάνωσης της εργασίας και για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

β. Αντιμετωπίζοντας τη μετάλλαξη της κλιματικής αλλαγής σε κλιματική κρίση 

Καταρχάς,  στο πεδίο της πρόληψης η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά. Αναφέρεται ενδεικτικά η περίπτωση του εκσυγχρονισμού των Μέσων Ατομικής Προστασίας (ΜΑΠ), δηλαδή ποιοτικά ρούχα ανθεκτικά στη ζέστη ή συσκευές παρακολούθησης της υγείας του εργαζόμενου ιδίως στη διάρκεια της εργασίας του. Σε ευρύτερο πλαίσιο η τεχνητή νοημοσύνη σε εξηγήσιμη μορφή (explainable AI) μπορεί να διευκολύνει τη πρόβλεψη έκτακτων καιρικών φαινομένων αξιοποιώντας κατάλληλα, μέσω ιδίως των υπερυπολογιστών αλλά και της προόδου της αλγοριθμικής, έναν τεράστιο πλούτο δεδομένων, όπως  από δορυφορικά και μετεωρολογικά δίκτυα. Αυτό θα συντελέσει στη γενικότερη προσπάθεια χάραξης και υλοποίησης πολιτικών μετριασμού δυσμενών επιπτώσεων, αλλά και ενίσχυσης της ανθεκτικότητας (resilience) όχι μόνο των οκκοσυστημάτων, αλλά και πιο στοχευμένα του ποικιλόμορφο εργασιακού περιβάλλοντος. Ήδη και στη χώρα μας ενεργοποιούνται φορείς, όπως το Εθνικό Αστεροσκοπείο, το ΙΟΒΕ  και πρόσφατα η Ακαδημία Αθηνών (Κέντρο Έρευνας Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλίματος-ΚΕΦΑΚ) προς τη κατεύθυνση ουσιαστικής αξιοποίησης της τεχνητής νοημοσύνης για την όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση έκτακτων φαινομένων στο μέλλον. Μάλιστα, σχετικά πρόσφατα ανακοινώθηκε η δημιουργία Εθνικής Βάσης Κλιματολογικών Δεδομένων από το Υπουργείο Ενέργειας και Κλιματικής Κρίσης  (ΥΠΕΝ) σε συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών (ΚΕΦΑΚ) για τη πρόληψη, άλλως τον μετριασμό των επιπτώσεων έκτακτων καιρικών φαινομένων. Ασφαλώς ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων είναι εκ των πραγμάτων κομβικός στην προτεραιοποίηση ενός γόνιμου και τεκμηριωμένου σχετικού διαλόγου για τη κατάλληλη αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης με στόχο ένα βιώσιμο, αλλά και αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον εν μέσω εντεινόμενης κλιματικής κρίσης σε παγκόσμια κλίμακα. Ενδεικτικά αναφέρεται η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Εργαζομένων (ETUC) αλλά και ευρωπαϊκών εργοδοτικών φορέων. Οι κοινωνικοί εταίροι στη χώρα μας θέτουν επίσης σε προτεραιότητα την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης με διασφάλιση και της ανταγωνιστικότητας (ΣΕΒ), αλλά και ενός βιώσιμου εργασιακού περιβάλλοντος (ΓΣΕΕ, ΑΔΕΔΥ). Σε αυτόν τον διάλογο που έχει ξεκινήσει η συμβολή της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να εμπλουτίσει τα σχετικά πορίσματα με πρακτικές λύσεις βραχυπρόθεσμα, αλλά και πιο μακροπρόθεσμα. Εννοείται ότι η συστηματική και απρόσκοπτη  συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας με τις επιχειρήσεις και γενικότερα με την εργοδοτική και εργατική πλευρά αποτελεί θεμέλιο λίθο για την επιτυχία του όλου εγχειρήματος. Ευρύτερα τονίζεται η πολύ πρόσφατη έκθεση της ΔΟΕ με τίτλο Ensuring safety and health at work in a changing climate[17]. Aνάμεσα στα σημαντικά πο­ρίσματα προκύπτει ότι περίπου 70% του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού επηρεάζεται άμεσα  στην εργασία του από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Στην έκθεση αυτή ομαδοποιούνται τεκμηριωμένα 6 βασικές κατηγορίες παραγόντων που επηρεάζουν αποδεδειγμένα την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων και επιτείνονται από τη κλιματική κρίση. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι εξής:

α) χαμηλή ή υψηλή θερμοκρασία 

β) έκθεση σε υπεριώδη ακτινοβολία

γ) εξαιρετικά δυσμενείς καιρικές συνθήκες

δ) ατμοσφαιρική ρύπανση 

ε) μεταδοτικές ασθένειες

στ) έκθεση σε χημικές ουσίες, όπως στη γεωργία.

Η έκθεση προβαίνει σε συγκεκριμένες συστάσεις και προτάσεις πολιτικής με τεκμηριωμένη ανάλυση και μεθοδολογική πληρότητα. Συνιστά βελτίωση της ισχύουσας νομοθεσίας ως προς την υγεία και ασφάλεια στην εργασία με ευφυή αξιοποίηση και των νέων τεχνολογιών. Επιπλέον αναδεικνύει τη σπουδαιότητα του κοινωνικού διαλόγου με απότοκο την ενίσχυση του θεσμού των συλλογικών συμβάσεων εργασίας (ΣΣΕ). Εν προκειμένω προβάλλει ανάγλυφα η χρησιμότητα των λεγόμενων ‘’κλιματικών ρητρών” (climate clauses) με αξιοποίηση και των νέων τεχνολογιών (ιδίως στην αποτελεσματική  πρόληψη, την ακριβέστερη  πρόγνωση έκτακτων φαινομένων συνδεόμενων με την εργασία,  την πληρέστερη εκτίμηση επαγγελματικού κινδύνου, τη βελτίωση των μέσων ατομικής προστασίας, τον εμπλουτισμό των συλλογικών μέσων προστασίας με την εξατομικευμένη προσέγγιση του εργαζόμενου κλπ.)  στο πλαίσιο της ευρύτερης συζήτησης (με κράτη και εργοδοσία),  την οποία προτεραιοποιούν ευρωπαικά συνδικάτα [18],  εντάσσοντας τον προβληματισμό τους στην ενότητα “ Δίκαιη μετάβαση και κλιματική αλλαγή” (Just Transition and climate change).

 Για παράδειγμα, ένα υπό μελέτη πρακτικό θέμα είναι η αποτελεσματική προστασία των εργαζομένων από πολύ υψηλές ή πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, φαινόμενα που πολλαπλασιάζονται και εντείνονται πλέον λόγω της κλιματικής κρίσης. Πράγματι σε επίπεδο ΕΕ δεν υπάρχει γενικό, ενιαίο και δεσμευτικό ανώτατο ή κατώτατο  όριο θερμοκρασίας, που να συνεπάγεται παύση εργασιών για προστασία της υγείας και ασφάλειας του ανθρώπινου δυναμικού. Ακόμη και η νομολογία είναι διστακτική στο θέμα αυτό. Κατ΄ εξαίρεση αξίζει μνείας μια απόφαση του Αναιρετικού Δικαστηρίου της Ιταλίας (Cour de Cassation) το 2015, που έκρινε ότι η αποχή των εργαζομένων από την εργασία τους με σκοπό να προστατεύσουν την υγεία και ασφάλειά τους από εξαιρετικά χαμηλές θερμοκρασίες λόγω μη λήψης από τον εργοδότη των αναγκαίων μέτρων προστασίας είναι δικαιολογημένη, χωρίς μείωση αποδοχών ή άλλη δυσμενή σε βάρος τους συνέπεια[19]. Προφανώς σε θέματα όπως αυτό μπορεί να εξεταστεί η βελτίωση της νομοθεσίας, καταρχάς σε ενωσιακό επίπεδο, σε συνδυασμό με τη διερεύνηση σύναψης σχετικών ρητρών σε συλλογικές συμβάσεις εργασίας (ΣΣΕ), ώστε να καταστεί πιο αποτελεσματική στην πράξη η προστασία των εργαζομένων από ακραίες συνθήκες, όπως πολύ χαμηλές ή πολύ υψηλές θερμοκρασίες, ιδίως σε εξωτερικούς χώρους εργασίας. 

•  Συμπερασματικά:

Οι καλές πρακτικές εθνικών, ενωσιακών και διεθνών οργανισμών με την αναγκαία δημιουργική προσαρμογή τους στην εγχώρια αγορά εργασίας αποτελούν κομβικό στοιχείο ενός συστηματικού, αξιόπιστου και τεκμηριωμένου κοινωνικού διαλόγου με ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων για ένα σύγχρονο και διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον της εργασίας, με απώτερη επιδίωξη την ουσιαστική βελτίωση των συνθηκών εργασίας  όλων ανεξαιρέτως των εργαζομένων, με προτεραιότητα στην αποτελεσματική προάσπιση της υγείας και ασφάλειάς τους στη καθημερινή πράξη, ανασηματοδώντας και την υποχρέωση πρόνοιας του εργοδότη, υπό το πρίσμα πλέον και της κλιματικής κρίσης. Η επιτυχία του εγχειρήματος μπορεί να συμβάλλει και στη βελτίωση της παραγωγικότητας της εργασίας. Προφανώς ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων, διεθνώς αλλά και στη χώρα μας, στον περαιτέρω  εμπλουτισμό του κοινωνικού διαλόγου με θέματα όπως το ως άνω αναλυθέν μπορεί να αποβεί καθοριστικός. Ήδη  και η εργοδοτική πλευρά (προεξάρχοντος του ΣΕΒ) και η εργατική πλευρά (ΓΣΕΕ, ΑΔΕΔΥ κ.α.) έχουν προβεί σε τεκμηριωμένες αναλύσεις σχετικών ζητημάτων με ειδικές ομάδες εμπειρογνωμόνων. Ασφαλώς υπάρχουν σε διεθνή κλίμακα αντικρουόμενες εκτιμήσεις ως προς το θετικό ή το αρνητικό τελικό ισοζύγιο θέσεων εργασίας λόγω της μετάβασης σε κλιματολογικά ουδέτερα παραγωγικά μοντέλα. Πάντως η προοπτική δημιουργίας νέων πράσινων θέσεων εργασίας (green jobs) είναι δεδομένη. Βεβαίως ο συνδυασμός αποτελεσματικών δράσεων μετριασμού των συνεπειών (mitigation)  και προσαρμογής (adaptation) στα νέα δεδομένα είναι καταλυτικής σημασίας. Σε κάθε περίπτωση, η ολιστική προσέγγιση με αξιοποίηση πορισμάτων ερευνών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους (νομική, οικονομικά, προστασία περιβάλλοντος - φυσικού και ανθρώπινου, πληροφορική, εργονομία, κοινωνιολογία, ψυχολογία, στατιστική κ.λπ.) θα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Ο μετασχηματισμός του εργασιακού περιβάλλοντος προβάλλει εκ των πραγμάτων στον ορίζοντα (π.χ. με τηλεργασία ή μέσω αναδιοργάνωσης του εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας με προτάσεις σε διάφορες χώρες εντός ή εκτός της ΕΕ ακόμη και για μείωση ημερών ή ωρών εργασίας ).  Πάντως νέες παγκόσμιες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, που μπορεί να αντιμετωπιστεί ακόμη πιο αποτελεσματικά στην πράξη με μία ευφυή και κοινωνικά επωφελή αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, έχουν εκ των πραγμάτων και έντονο κοινωνικό πρόσημο, αφού οι οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερες ομάδες πλήττονται στην πράξη, σε παγκόσμια κλίμακα, πολύ περισσότερο και πιο έντονα, άρα χρήζουν κατά μείζονα λόγο αποτελεσματικής προστασίας. Ιδίως, λοιπόν, ενόψει της επόμενης μέρας, ένα αξιοπρεπές εργασιακό περιβάλλον, το οποίο δεν νοείται χωρίς υγεία και ασφάλεια στην εργασία, μπορεί να συμβάλλει εκ των πραγμάτων όχι μόνο στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, αλλά και στην προστασία του περιβάλλοντος, στην κοινωνική συνοχή, αλλά και στη δίκαιη, ψηφιακά ισότιμη και συμπεριληπτική ανάπτυξη για όλη την κοινωνία, με ανθρώπινο πρόσωπο και κοινωνική ευαισθησία.

* Μέλος Μητρώου ΣΕΠ ΕΑΠ.

[1]. Π. Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη, Το Δημόσιο Δίκαιο της υγείας, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2017.

[2]. Π. Νάσκου-Περράκη, Το δικαίωμα στην Υγεία, εκδ. Σάκκουλας ΑΕ, Θεσσαλονίκη, 2022.

[3]. Χ. Ανθόπουλος, Πανδημία, δικαίωμα στην υγεία και καθήκον αλληλεγγύης, ΕφημΔΔ 1/2020.

[4]. Ε. Βενιζέλος, Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία, περ. Δικαιώματα του Ανθρώπου, εκδ. Σάκκουλα, σ. 275-300, 2020.Για τη συμπλήρωση του περιβαλλοντικού κεκτημένου, όπως έχει διαπλαστεί και από τη νομολογία του ΣτΕ (βλ. ενδεικτικά ΟλΣτΕ 123/ 2007, 3500/2009) με το κοινωνικό κεκτημένο βλ. Π. Παυλόπουλο, Από τη κλιματική αλλαγή στη κλιματική κρίση …, ομιλία στον  σχετικό διάλογο της Ακαδημίας Αθηνών, 13.2.2024΄ ευρύτερα βλ. ενδεικτικά Π. Γαλάνη, Δίκαιο για την κλιματική αλλαγή, Νομική Βιβλιοθήκη, 2023.

[5]. Πλέον, σύμφωνα με το άρθρ. 128 ν. 4808/2021, το ΕΛΙΝΥΑΕ αποτελεί  επίσημο συμβουλευτικό φορέα της πολιτείας σε θέματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία στο πλαίσιο υλοποίησης της Εθνικής Στρατηγικής (και του εκάστοτε Ετήσιου σχετικού Προγράμματος) για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία.

[6]. www.ilo.org/topic:How can occupational and health safety at work be managed?

[7]. Βλ. ενδεικτικά για σχετική θεωρία και πρόσφατη νομολογία Δ. Ζερδελή, Εργατικό Δίκαιο, ιδίως σ. 1068 επ., Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 2022΄ βλ. επίσης Ι. Κουκιάδη, Εργατικό Δίκαιο-Ατομικές εργασιακές σχέσεις …, σ. 654 επ., Σάκκουλας, Αθήνα, 2021 - Γ. Λεβέντη …, Ατομικό Εργατικό Δίκαιο, σ. 788 επ., Αθήνα, 2011 - Κ. Παπαδημητρίου, Ατομικό Εργατικό Δίκαιο, σ. 463 επ., Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2021.   

[8]. Βλ. πρόσφατη έκθεση με τίτλο ‘’Occupational safety and health in Europe: status and trends’’ σε osha.europa.eu/15.5.2023

[9]. Βλ. ενδιαφέρουσα πρωτότυπη μελέτη για το έργο του Ινστιτούτου στο κομβικό πεδίο της ψυχικής υγείας: J. Thom, L. Walther…, Mental health surveillance am Robert Koch Institute, Bundesgesundheitsblatt-Gesun­dheitsforschung-Gesundheitsschutz 66, 379-390, 27.2. 2023.

[10]. Βλ. ενδεικτικά σχετική εισήγηση Α. Στοιμενίδη, Προέδρου Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την υγεία και ασφάλεια στην εργασία στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΕΛΙΝΥΑΕ, Αθήνα, 21,22.11.2022.

[11]. Living and working in Europe, βλ. επίσης “The future of telework and hubrid work”, 28.4.2023 σε www.eurofound.europa.eu,28.4.2023. Βλ. επίσης ειδικότερα για τη συμβολή της τηλεργασίας στη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος www.theguardian.com/ environment/18-9-2023.

[12]. Βλ. σχετικά το από 15.3.2022 Διεθνές Συνέδριο για το δικαίωμα αποσύνδεσης και την τηλεργασία,  www.europarl.eu

[13]. Βλ. ενδεικτικά την πρόσφατη Έκθεση Επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ ) για τη ψυχική υγεία στον ψηφιακό κόσμο εργασίας 2021_2098 ΙΝΙ, που οδήγησε στην από 21.6.2022 σχετική Πρόταση Ψηφίσματος του ΕΚ.

[14]. Βλ. την εμβληματική σχετική από 2.2.2022 Κοινή Έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας με τίτλο ‘’Healthy and safe telework’’, όπου παρατίθενται τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της τηλεργασίας μετά και την εμπειρία της πανδημίας.

[15]. Βλ. εντελώς ενδεικτικά το Παρατηρητήριο Αγοράς Εργασίας της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής σε www.eesc.europa.eu

[16]. Βλ. σχετική Γνώμη της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ΟΚΕ) με τίτλο ‘’Τηλεργασία: προβλήματα και προοπτικές’’, Ιούλιος 2022.

[17]. Βλ. Έκθεση ΔΟΕ (ILO) με τίτλο: “Εnsuring safety and health at work in a changing”, 22.4.2024˙ επίσης για την επίκαιρη συμμετοχή του ILO στη COP29 τον τρέχοντα μήνα Νοέμβριο 2024 βλ. ilo/cop29. Επιπλέον βλ. Talia Varley, ‘The track of progress on climate and health’ σε Harvard Business Review,The hidden costs of climate change on the workforce, www.hbr.org/29-7-2024

[18]. Βλ. Kalina Arabadjieva - Paolo Tomas­setti, ‘’Towards workers’environmental rights’’,  Φεβρουάριος 2024, www.etui.org/ Just Transition and climate change ‘ Ειδικά για πρακτικά οργανωτικά μέτρα θωράκισης του εργασιακού περιβάλλοντος έναντι της κλιματικής κρίσης με αξιοποίηση  νέων τεχνολογιών βλ. αναλυτικά Τania Valey σε www.hbr.org/29-7-2024, όπου γίνεται μνεία και σε σχετικές σύγχρονες καλές πρακτικές μεγάλων επιχειρήσεων όπως η Citigroup, η Google κ.α Επιπλέον τονίζεται, πέραν των άλλων,  η ανάγκη μεγαλύτερης διαφάνειας στη σχετική πληροφόρηση, η στήριξη όχι μόνο της σωματικής, αλλά και της ψυχικής υγείας του προσωπικού,  η σημασία της δημιουργικής  συνέργειας ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, αλλά και του γόνιμου κοινωνικού διαλόγου.

[19]. Βλ. απόφαση Ruling nr. 6631/1.4.2015 Cassation Court of Italy (cortedicassazione.it).