Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (ν. 4531/2018) 

προστατεύει και άνδρες και παιδιά από την Ενδοοικογενειακή Βία

Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου

Δικηγόρου

Η σύγχυση μεταξύ (α) έμφυλης βίας κατά των γυναικών (gender based violence against women) και (β) της ενδοοικογενειακής βίας (domestic violence) παράγει περισσότερη βία απ’ όση προσπαθεί να καταπολεμήσει.

Η ευρέως ονομαζόμενη «έμφυλη ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών» με εικόνες μιας γυναίκας με μαυρισμένο το μάτι αποπροσανατολίζουν την κοινή γνώμη και στέκονται εμπόδιο στην εφαρμογή του νόμου.

Από νομικής πλευράς, για την καταπολέμηση της βίας προστρέχουμε στην Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (ν.4531/2018). 

Για να κατανοήσουμε τους σκοπούς της Σύμβασης διαβάζουμε στο προοίμιό της:

Καταδικάζοντας όλες τις μορφές βίας κατά των γυναικών και την ενδοοικογενειακή βία.

Είναι σαφές ότι ο αυξημένης τυπικής ισχύος ν. 4531/2018 αφορά (α) τη βία κατά των γυναικών (β) την ενδοοικογενειακή βία.

Συνεχίζει το προοίμιο:

Αναγνωρίζοντας ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια εκτίθενται σε υψηλότερο κίνδυνο βίας που βασίζεται στο φύλο απ΄ ότι οι άνδρες.

Αναγνωρίζοντας ότι η ενδοοικογενειακή βία επηρεάζει τις γυναίκες σε δυσανάλογο βαθμό, και ότι οι άνδρες δύνανται επίσης να αποτελέσουν θύματα ενδοοικογενειακής βίας.

Αναγνωρίζοντας ότι τα παιδιά είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας, ακόμη κι όταν είναι μάρτυρες βίας στην οικογένεια.

Κατά συνέπεια, θύματα ενδοοικογενειακής βίας είναι γυναίκες, άνδρες και παιδιά. 

Ο νόμος διατυπώνει τις πιο κάτω αρχές :

1.  Μόνο γυναίκες μπορεί να είναι θύματα βίας που βασίζεται στο φύλο.

2.  Κάθε άνθρωπος μπορεί να είναι θύμα Ενδοοικογενειακής Βίας.

3.  Κάθε άνθρωπος (any person) μπορεί να είναι ο δράστης μιας πράξης βίας (κατά γυναικών ή ενδοοικογενειακής).

Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης στηρίζεται σε δύο πυλώνες: την βία κατά των γυναικών που βασίζεται στο φύλο και την ενδοοικογενειακή βία.

Πρώτος πυλώνας : Βία κατά των γυναικών

Τους ορισμούς δίνει ο κυρωτικός της Σύμβασης ν. 4531/2018.

Άρθρο 3- Ορισμοί

Προς τους σκοπούς της παρούσας Σύμβασης:

α. Ο όρος «βία κατά των γυναικών» νοείται ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μια μορφή διάκρισης κατά των γυναικών και σημαίνει όλες τις πράξεις βίας βασιζόμενης στο φύλο οι οποίες έχουν ή ενδέχεται να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική ή οικονομική βλάβη ή πόνο για τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των απειλών τέλεσης τέτοιων πράξεων, του εξαναγκασμού ή της αυθαίρετης αποστέρησης της ελευθερίας, είτε αυτή συμβαίνει στο δημόσιο ή τον ιδιωτικό βίο.

β. Ο όρος «ενδοοικογενειακή βία» σημαίνει όλες τις πράξεις σωματικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας οι οποίες συμβαίνουν εντός της οικογένειας ή οικογενειακής μονάδας ή μεταξύ πρώην ή νυν συζύγων ή συντρόφων, είτε ο δράστης διαμένει ή διέμενε στην ίδια κατοικία με το θύμα, είτε όχι.

δ. Ο όρος «βία κατά των γυναικών που βασίζεται στο φύλο» σημαίνει τη βία η οποία καταφέρεται εναντίον μας γυναίκας για μόνο το λόγο ότι είναι γυναίκα ή η οποία επηρεάζει τη γυναίκα κατά τρόπο δυσανάλογο.

ε. Ο όρος «θύμα» σημαίνει οποιοδήποτε φυσικό πρόσωπο υπόκειται σε συμπεριφορά που προσδιορίζεται στα εδάφια α και β.

Στο τμήμα που αφορά τη Βία κατά των Γυναικών ο ν. 4531/2018 παραθέτει σε διαφορετικά άρθρα επιμέρους πράξεις και συγκεκριμένα: ψυχολογική βία, παρακολούθηση - stalking, σωματική βία, σεξουαλική βία και βιασμός, αναγκαστικός γάμος, ακρωτηριασμός γεννητικών οργάνων γυναικών, αναγκαστική έκτρωση ή στείρωση, σεξουαλική παρενόχληση, συνδρομή σε τέτοιες πράξεις, δικαιολόγηση εγκλημάτων – «εγκλήματα τιμής».

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) με τη νομολογία του θεωρεί την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης lex specialis ως προς την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Έτσι εφαρμόζει και τις δύο Συμβάσεις συνδυαστικά. Οι υπηρεσίες του ΕΔΔΑ δημοσίευσαν δύο οδηγούς νομολογίας του Δικαστηρίου. Ένα για τον πρώτο πυλώνα (βία κατά των γυναικών)[1] και ένα για τον δεύτερο (ενδοοικογενειακή βία)[2].

Ο οδηγός για την βία κατά των γυναικών αναφέρει 53 αποφάσεις που εισήχθησαν συνδυαστικά σαν παράβαση της Σύμβασης και της ΕΣΔΑ. Τα άρθρα της ΕΣΔΑ που εξετάστηκαν ήταν: άρθρ. 2 δικαίωμα στη ζωή, άρθρ. 3 απάνθρωπη μεταχείριση, άρθρ. 4 εξαναγκαστική εργασία, άρθρ. 5 § 1 ελευθερία και ασφάλεια, άρθρ. 6 δίκαιη δίκη, άρθρ. 8 ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, άρθρ. 10 ελευθερία έκφρασης, άρθρ. 11 ελευθερία συνέρχεσθαι, άρθρ. 13 4 + 13 αποτελεσματική δικαστική προστασία, άρθρ. 14 και 14 + 3 απαγόρευση διακρίσεων.

Το ίδιο το Δικαστήριο κατηγοριοποίησε τις υποθέσεις ως εξής : κακή μεταχείριση κατά την κράτηση, αστυνομική βία, βιασμός και σεξουαλική βία, κίνδυνος κακής μεταχείρισης στην περίπτωση έκδοσης σε άλλο κράτος (ακρωτηριασμός γεννητικών οργάνων, έγκλημα τιμής, κίνδυνος για trafficking ή re-trafficking, κοινωνικός αποκλεισμός), trafficking, πράξεις βίας από ιδιώτες.

Δεύτερος πυλώνας : Ενδοοικογενειακή βία

Είδαμε ότι θύματα ΕΟΒ μπορεί να είναι γυναίκες, άντρες, παιδιά. Αν και δεν παρατίθενται επιμέρους πράξεις ουσιαστικού δικαίου στο ν. 4531/2018, η αντιμετώπιση της ΕΟΒ είναι παρούσα σε όλα τα κεφάλαια της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης.

Ενδεικτικά: άρθρ. 2 όλα τα θύματα της ΕΟΒ, άρθρ. 4 δικαίωμα καθενός …. να ζει ελεύθερος από τη βία, άρθρ. 22: υποστηρικτικές υπηρεσίες σε κάθε θύμα που υπόκειται σε κάθε πράξη βίας, άρθρ. 30: τα θύματα έχουν δικαίωμα να ζητήσουν αποζημίωση από τους δράστες κ.α.

Στην παρουσίαση της νομολογίας του για την ΕΟΒ το ΕΔΔΑ παρέθεσε 54 υποθέσεις, οι οποίες εξέτασαν αιτιάσεις παραβιάσεων των άρθρων 2, άρθρ. 3, άρθρ. 6, άρθρ. 14 και άρθρ. 1 ΠρΠ. 

Υπόψη ότι πολλές υποθέσεις είναι διπλότυπες, εξετάστηκαν δηλαδή και ως βία κατά των γυναικών και ως ενδοοικογενειακή βία κατά γυναικών ή κατά γυναικών και παιδιών.

Εξ’ όσων μπορούμε να γνωρίζουμε, καμία υπόθεση όπου ένας άνδρας υπήρξε θύμα ΕΟΒ δεν εξετάστηκε από το ΕΔΔΑ.

Εξ’ όσων μπορούμε να γνωρίζουμε, ούτε μία υπόθεση όπου δράστης ήταν γυναίκα δεν εξετάστηκε από το ΕΔΔΑ, ούτε ως βία κατά των γυναικών, ούτε ως ΕΟΒ.

Καταλήγουμε έτσι στο συμπέρασμα ότι μέχρι σήμερα το ΕΔΔΑ εφάρμοσε τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης μερικώς και εισάγοντας απαράδεκτες διακρίσεις.

Απαραίτητη διευκρίνιση είναι ότι το ΕΔΔΑ εξετάζει μόνο υποθέσεις που του προέρχονται από τις εθνικές έννομες τάξεις. Και το πρόβλημα είναι ότι δεν έχουμε δεδομένα ανά χώρα και δικαιοδοσία για να μπορούμε να εξάγουμε τα πραγματικά συμπεράσματα. Δηλαδή το αν η Σύμβαση χρησιμοποιείται, παρά το σκοπό της, για την εισαγωγή απαράδεκτων διακρίσεων. 

Η σύγχυση οφείλεται πρωτίστως στην έλλειψη γνώσης και στο ρόλο των στερεοτύπων, όπως η παραπλανητική αφίσα με το μαυρισμένο μάτι που προαναφέραμε.

Γνωρίζουμε πάντως ότι εθνικές έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η ΕΟΒ στρέφεται και κατά ανδρών και παιδιών ή παιδιών μόνων και ότι η ΕΟΒ εξίσου ή και περισσότερο τελείται από γυναίκες.

Όσο ενδιαφέρουσες και αξιόπιστες και αν είναι οι εθνικές έρευνες, δεν συνιστούν χρήσιμα εργαλεία για τον διεθνή νομοθέτη. Για να κινηθεί η διαδικασία εκπόνησης συμβάσεων, οδηγιών, συστάσεων απαιτείται η έρευνα να διεξάγεται υπό ένα διεθνή οργανισμό. Σε όλα τα κράτη μέλη, με κοινή μεθοδολογία και συγκρίσιμα συμπεράσματα.

Το Συμβούλιο της Ευρώπης, στα πλαίσια του οποίου θεσπίστηκε η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, στερείται οικονομικών πόρων. Αυτοί όμως είναι άφθονοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία έχει αναλάβει δράση[3]. Ήδη διεξάγεται στα πλαίσια της Ε.Ε. έρευνα σχετικά με όσα προβλέπει η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, που διεξάγεται σε τρείς φάσεις[4].

Α) Βία κατά των γυναικών που βασίζεται στο φύλο

Β) Ενδοοικογενειακή Βία

Γ) Διαπροσωπική Βία.

Η πρώτη φάση της συλλογής δεδομένων για τη βία κατά των γυναικών διεξάγεται εδώ και τρία χρόνια και έχει ολοκληρωθεί και τα αποτελέσματά της πρόσφατα παρουσιάστηκαν. Η δεύτερη φάση, η έρευνα της ΕΟΒ που στρέφεται κατά γυναικών, ανδρών και παιδιών ξεκινάει. Η τρίτη φάση αναμένεται ν’ ακολουθήσει. Τονίζεται ότι όλες οι πληροφορίες προέρχονται από το επίσημο site της Ε.Ε.

Χωρίς να εγκαταλείπεται ο πυλώνας της βίας κατά των γυναικών, ξεκινά συλλογή στοιχείων και έρευνα για τον δεύτερο πυλώνα, την ΕΟΒ.

Η έρευνα θα οδηγήσει στην αντιμετώπιση:

α) όλων των μορφών ΕΟΒ, σωματικής, ψυχολογικής/συναισθηματικής, σεξουαλικής, οικονομικής,

β) όλων των ανθρώπων, γυναικών, ανδρών, παιδιών ως πιθανά θύματα ΕΟΒ,

γ) της ΕΟΒ με τη λήψη μέτρων, πολιτικών, διεθνών κειμένων που θα προκύψουν από την έρευνα,

δ) την ειδική αντιμετώπιση των παιδιών ως θυμάτων ΕΟΒ. 

Υπολείπονται πολλά να γίνουν. Γιατί η Σύμβαση[5] δεν είναι ένα στατικό νομικό κείμενο, αλλά ένας διεθνής μηχανισμός προστασίας σε εξέλιξη. Η εξελικτική διαδικασία προβλέπεται από την ίδια τη Σύμβαση και ο αντίκτυπός της είναι διεθνής ξεπερνώντας την περιφερειακή, Ευρωπαϊκή, σημασία.

Όπως γίνεται με όλες τις μεγάλες διεθνείς Συμβάσεις που έχουν μία αυτόνομη πορεία ακολουθώντας τις ασταμάτητες κοινωνικές αλλαγές.

Πρώτο παράδειγμα αυτόνομης πορείας είναι η Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των μορφών Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών[6], Νέα Υόρκη, 1979. Σήμερα όλοι μιλάμε για την ισότητα, δηλαδή την ισορροπία, τη συμμετρία των φύλων. Δεν μιλάμε για τη - δεδομένη πια - συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική και οικονομική ζωή.

Δεύτερο παράδειγμα οι συμβάσεις για τα δικαιώματα του παιδιού. Η πρώτη διακήρυξη για τα δικαιώματα του παιδιού του 1949 και του 1959 ήθελε να εξασφαλίσει «μία καλή μανούλα» σε καθένα από τα ορφανά παιδιά του πολέμου ώστε να βγουν από τα ιδρύματα. 30 χρόνια μετά, το 1989, η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ (ν. 2102/2992), ήθελε να εξασφαλίσει τα δικαιώματα του ίδιου του παιδιού. Ειδικότερα το δικαίωμα κάθε παιδιού να το ανατρέφουν οι δύο καλοί γονείς του. Σήμερα, μετά από άλλα 30 χρόνια, με δεδομένη εδώ και χρόνια την κοινή επιμέλεια, επιδιώκεται η εξίσου κοινή φροντίδα των παιδιών και από τους δύο γονείς, εντός και εκτός γάμου και συγκατοίκησης. Με κοινές ευθύνες, υποχρεώσεις, δικαιώματα, αλλά και με εξίσου κοινό χρόνο με το παιδί. 

Τρίτο παράδειγμα η Οδηγία 2019/1158 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Επιτροπής[7] με στόχο την εξισορρόπηση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής ανδρών και γυναικών (ν. 4808/2021). Και οι δύο γονείς, άνδρες και γυναίκες ανεξάρτητα από συγκατοίκηση ή γάμο, αναλαμβάνουν εξίσου κοινές ευθύνες φροντίδας των παιδιών.

Χαρακτηριστικό της αυτόνομης πορείας της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης είναι το πρώτο άρθρο του ν. 4800/2021, που άλλαξε εκ βάθρων το οικογενειακό δίκαιο στην Ελλάδα. Θέτει τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης στην ίδια θέση με την Σύμβαση της Νέας Υόρκης για τα δικαιώματα του παιδιού. Μακράν πέραν της απλής καταπολέμησης της βίας.

Ο παρών νόμος αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του βέλτιστου συμφέροντος του τέκνου διά της ενεργού παρουσίας και των δύο γονέων κατά την ανατροφή του και την εκπλήρωση της ευθύνης τους έναντι αυτού. Οι διατάξεις του ερμηνεύονται και εφαρμόζονται σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις, που δεσμεύουν τη Χώρα, ιδίως με τη Διεθνή Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού, που κυρώθηκε με τον ν. 2101/1992 (Α’ 192) και τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας (Σύμβαση Κωνσταντινούπολης), που κυρώθηκε με τον ν. 4531/ 2018 (Α’ 62), και δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι δικαιολογούν τη μη τήρηση των υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτές.

Την εξέλιξη μας δείχνουν επίσης και τα διεθνή όργανα εφαρμογής της Σύμβασης. Η διακρατική συνεργασία για την εφαρμογή της σύμβασης γίνεται στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης. 

Αρχικά είχε συσταθεί το GREVIO, ένα σώμα ειδικών για την εφαρμογή της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης. Στη συνέχεια συστάθηκαν και άλλα όργανα, πάντα στα πλαίσια του Συμβουλίου της Ευρώπης.

Πρώτο από τα νέα όργανα η Επιτροπή ειδικών για τα δικαιώματα του παιδιού στην περίπτωση γονικού χωρισμού και σε δίκες φροντίδας τέκνου (CJ/ENF-ISE)[8]. Ένα νέο ψήφισμα του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα δικαιώματα του παιδιού είναι ήδη υπό επεξεργασία, πριν την ψήφιση.

Δεύτερο από τα νέα όργανα, μία Επιτροπή για τα κοινωνικά δικαιώματα[9].

Είναι δεδομένη η αλληλεπίδραση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, δικαιωμάτων του παιδιού και των κοινωνικών δικαιωμάτων.

Η ΕΒ δεν είναι ένα φαινόμενο ανδρών κατά γυναικών και το ανάστροφο, αν και αφορά αυτές τις σχέσεις. Δεν είναι ζήτημα μεταξύ ανδρών και γυναικών αλλά μεταξύ ΑΝΘΡΩΠΩΝ. Και ένα ζήτημα ανατροφής παιδιών.

Αναμφισβήτητα, η προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού βρίσκεται σε στενή σχέση με την καταπολέμηση της ΕΟΒ.

Όταν υπάρχουν παιδιά, η τυχόν ενδοοικογενειακή βία σε βάρος τους ή σε βάρος ενός γονέα είναι ένα ζήτημα ανατροφής παιδιών.

Στα πρώτα εδάφια του προοιμίου της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, με εκπληκτική σαφήνεια γράφεται: 

Αναγνωρίζοντας ότι η ύπαρξη νόμιμης και πραγματικής ισότητας ανάμεσα στις γυναίκες και τους άνδρες αποτελεί βασικό στοιχείο για την πρόληψη της βίας κατά των γυναικών,

Επεκτείνοντας τον ίδιο τρόπο σκέψης, χωρίς να συναντάται βέβαια στη Σύμβαση, προσθέτουμε ότι η Κοινή Ανατροφή παιδιών (Shared Parenting) αποτελεί βασικό στοιχείο για την πρόληψη της βίας κατά των παιδιών και ενδεχομένως κατά των παιδιών και του άλλου γονέα.

Για το λόγο αυτό γίνεται επίκληση της σύμβασης, αμέσως μετά τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού στο νόμο 4800/2021, που μεταρρύθμισε τον Αστικό Κώδικα.

Είναι καιρός πλέον να εφαρμοστεί στην πράξη αυτή η αρχή με την ευκαιρία της εφαρμογής της Συνθήκης της Κωνσταντινούπολης.

Κατά τη γνώμη μας, η Σύμβαση δεν εφαρμόζεται πλήρως, τουλάχιστον όσον αφορά άντρες και παιδιά.

Ο ρόλος του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι να παράγει πολιτικές και ψηφίσματα βασισμένα σε επιστημονική γνώση. Και οι κυβερνήσεις να τα ενσωματώνουν στην εθνική νομοθεσία και πρακτική. Για την εφαρμογή της Σύμβασης. Σε συμμετρία των φύλων και σύμφωνα με την κοινωνική πραγματικότητα.

Το θετικό μήνυμα είναι ότι η έρευνα για την ΕΟΒ ξεκίνησε, το ίδιο και η πρόοδος προς τη κατεύθυνση της πλήρους εφαρμογής της σύμβασης.

[1]. https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/ FS_ Violence_Woman_ENG

[2]. https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/ FS_Domestic_violence_ENG

[3]. https://ec.europa.eu/eurostat/web/gender-based -violence/information-data#Violence%20in%20the%20 EU%20survey%20on%20gender-based%20violence%20 (EU-GBV).

[4]. https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-sta­tistical-reports/w/ks-ft-22-005.

[5]. Η Σύμβαση εισήχθη πριν από 12 χρόνια και μέχρι σήμερα υπεγράφη από 27 χώρες και επικυρώθηκε από 21 και πρόσφατα από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Τουρκία κατήγγειλε τη σύμβαση μετά από πολλαπλές καταδίκες της, ενώ η Ρωσία απεπέμφθη από το ΣτΕυρ την άνοιξη του 2023. https://eur-lex.europa.eu/legal-con­tent/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L1158&from= EN

[6]. https://unric.org/el/%CF%83%CF%8D%CE%BC %CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE% B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5% CE%BE%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%88%CE%B7-%CF%8C%CE%BB%CF%89%CE%BD-%CF% 84%CF%89%CE%BD-%CE%BC%CE%BF%CF%81% CF%86-2/

[7]. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/ PDF/?uri=CELEX:32019L1158&from=EN

[8]. https://www.coe.int/en/web/children/cj/enf-ise

[9]. https://www.coe.int/en/web/european-social-charter/european-committee-of-social-rights